Арчылан хоһооннорун туһунан +видео

Суруйааччылар сойуустарын норуоттар икки ардыларынааҕы түмсүүтүн, СӨ Суруйааччыларын уонна Арассыыйа Суруналыыстарын сойуустарын чилиэнэ, СӨ култууратын туйгуна, Афанасий Гуриновы – Арчыланы иккитэ түбэһэн көрбүтүм. Бэйэтэ сүрэҕин баҕатынан миэхэ эрийэн, үтүө тылы сүбэлээн турара истиҥ, сылаас.

Биир кэм үрүлүйэр, оргуйар олох күүһүн-күдэҕин биир хоһоонугар (1992с) маннык эппитин курдук:
…Ытылын, кымыһым, ытылын!
Ыймахтыам турдаҕа – күн сарсын..,-

олох кыынньар кымыһын дьол чороонуттан ыймахтыыр, барыны бары болҕойон көрөр уоттаах харахтаах, кыра аайыттан ымыттыбат, туохтан да толлубат сытыы сирэйдээх, сыыдам туттуулаах, иэҕиллэ түһэн баран ытан саайыах ох саа кэриэтэ туруору туппут чэгиэн-чиргэл көрүҥнээх. Оттон ойон туран саҥаран-иҥэрэн бардаҕына, күүстээх илиитинэн туох эрэ көстүбэт мэһэйи үлтү кулуур биитэр үөһэ көтүөхчэ айылаах даллайан, салгын кытта хамсаан барыах кэриэтэ буолар. Кыынньа, бычыахтыы турар сүүнэ күүс – дириҥ билии баара өтө көстөр.

Бу эдэр эрдэҕинэ суруйбут хоһоонун ис күүрээнин тэтимэ: олоххо таптал, олохтон сатаан дуоһуйан дьоллонор туохтан даҕаны самныбат үрдүк үөрүү, күүстээх санаа туруга «Хоһооннорум – айыыларым» (2012с) диэн кинигэтигэр уонна бу бүгүҥҥү «Чолбон» саҥа нүөмэригэр тахсыбыт сандал сааска аналлаах хоһоонноругар үөрүү, дьол сырдык сардаҥата буолан тыган тырымныы сылдьар. Маннык эргиччи билиилээх, төрөөбүт сахатын тылын толору баһылаабыт, дьоҥҥо-сэргэҕэ аһаҕас, истиҥ, үтүө тыллаах киһи – Арчылан.

Афанасий Гуринов – Арчылан «Хоһооннорум – айыыларым» (2012с) хомуурунньугар айар үлэтин аартыгар үктэниэҕиттэн «отоннообут» айымньылара киирбиттэр. Бастакы тиспэҕэ ааптар саха киһитэ сүрэҕэр илдьэ сылдьар, сүгүрүйэр ытык өйдөбүллэрин киллэрбит. Хомуурунньук бастакы тиспэтигэр Арчылан «Баҕа санаам» хоһоонугар кини айар куттаах киһи ис санаатын баҕарар баҕатын ааҕааччыларыгар этэрэ истиҥ тыыннаах:
Хоһооннорбор – айыыларбар
Хомоҕойдук холбооттуум:
…Айыы дьонун арыаллыыр
Айыым сылаас тылларын,
Өһү-сааһы өһүлэр
Өркөн өй тылларын,
Сиэмэҕи сэлибирэтэр
Сэт-сэлээн тылларын. (11с)

Саха дьоно барыта көхсүттэн тэһииннээх күн улууһун оҕолоробут дэнэбит. Ол курдук күн суолтатын ааптар Ийэҕэ тэҥниир: «…окко сиик чаҕыллар: Күн ийэм уруйа сүрэхпин сылытар!»

Тыл күүһүнэн ойуулуур худуоһунньук киһи хайдахтаах бэркэ эппитий:
Кэрэтиэн! Сарыалы күөх унаар иҥэрдэ,
Саҥаны туойаары күбэй күн таҕыста-
Күөрэгэй ырыата, окко сиик чаҕыллар:
Күн ийэм уруйа сүрэхпин сылытар! (12с)
“Саҥа күн”

Татаар талааннааҕа Габдулла Тукай (1886-1913) «Төрүт тылын» Арчылан тылбаастаабытыгар кини төрөөбүт сахатын тылыгар күүстээх тапталын толору дакаастыыр тыллар:
Оо, төрүт тыл, оо, кэрэ тыл, өбүгэм ытык тыла!
Аан куйаары арыйарбар буоллуҥ эбээт – далаһа…
…Оо, төрүт тыл! Эн баар буолан, Айбыттан ааттаспытым:
Аҕам, ийэм уонна бэйэм алгыспытын иһит диэн! (13с)

Ийэҕэ үрдүк таптал сылааһынан бу хоһоон тыллара тыыналлар:
…Ийэ диэн Аан Биһик,
Ийэ диэн Аан Аартык,
Ийэ диэн Соҕотох,
Ийэ диэн бу Олох! (14с)

Сахабыт сирин киин куората саха өйдөөх, талааннаах мургун дьоно мустан, төрөөбүт дойдуларын сайдар акылаатын түһэрэр-түһэрсэр сирдэрэ Улуу Туймаада хочото:
…Өҥ буоргар үктэммит үөрүүбэр
Өрүтэ ыстанан ылабын,..
…Тымныынан даҕаны хаарыйдар-
Туруу дьон сымнаҕас биһигэ. (18с)

Арчылан олох ханнык да түгэнигэр туохтан даҕаны санаата түспэт, өрүү иннин диэки дьулуруйар, олоххо, дьоҥҥо таптал сып-сырдык чаҕылхай өҥө сүүрбэччэ сыллааҕыта суруйбут хоһоонноруттан бу билиҥҥэ диэри күн сардаҥатынан сандаара тыга сылдьар.

Ааптар олоҕор туох-ханнык суолу тутуһан айанныаҕын, эдэр киһи күүһүн-уоҕун туохха аныаҕын, кырдьык өрөгөйдөөн, дьон-сэргэ олоҕун таһыма сайдарын иһин, хайы-үйэ ити эрдэтээҥи хоһоонноругар күүстээхтик, эрэллээхтик, итэҕэтиилээхтик эппитэ бу тэттик хоһоонноругар көстөр.

***
Ардах түстүн, доҕоор, ыллаа,
Буурҕа типтин – син биир ыллаа,
Көмүскэҕэр харах уута
Ыган кэллин – син биир ыллаа!
Баҕар, ырыаҥ кимҥэ эмэ
Ыар күнүгэр тирэх буолуо. (64с)
1990 с

***
Ааспыт өйдөбүлүнэн?! Оо, арах!
Аны кэлэринэн да буолбатах.
Баарынан, бүгүҥҥү күнүнэн,
Бар дьонум соргутун, самныытын
Эппинэн-хааммынан ылынан,
Эрдээхтик олоруум олохпун. (63с)
1990 с

Ааптар итии сүрэх тапталын кутаата, ыал тапталлаах аҕата, кэргэнэ буолан, чугас дьонугар аныыр истиҥ тыллара өрүү иһиллэн ааһаллар: «чыычаах, таммах». Кини олус оҕомсох, ис сүрэҕиттэн таптыыр, кыһаллар аҕа буоларын итэҕэйэҕин.

Арчылан айар үлэтин оҕолоро: айыылара, хоһоонноро – олох иһин туруулаһар, айар-тутар, кыайар-хотор илэ-чахчы дьоллоох киһи хоһоонноро.

Дьокуускай куорат 2-с нүөмэрдээх оскуолатыгар Егор Картузов — Чоруун Дьөгүөр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойууһугар киирбитин эҕэрдэлиир тэрээһинигэр.

САХАМ СИРЭ БАРАХСАН
Афанасий Гуринов-Арчылан тыллара
Аркадий Николаев-Эрхаан музыката

Үрүҥ күн соҕотох — Ийэ сир үрдүнэн,
Үүт тураан олоххо айыы хаан дьулуһар.
Ирбэт тоҥ үрдүгэр өркөн өй өргөйөн,
Ил-эйэ алгыстаах аартыгын дабайсар.
Үтүмэн ахсааннаах уулартан күүс ылан,
Улуукан эбэбит үс үллэр үөстэнэр,
Үлэни айхаллыыр сомоҕо дьонуттан
Уйгулаах биһикпит уруйа улаатар.

Үрүҥ күн анныгар
Үйэ саас тухары
Самныбат саргылан,
Сахам сирэ барахсан!

Олоххо уостубат тапталы уруйдаан,
Олоҥхо дойдута, чэлгийэ чэчирээ,
Көмүскэс санаалаах бар дьону кынаттаан,
Кыталык саас аайы бу сиргэ үҥкүүлээ!
Саарбалаах аар тайҕа угуйа суугунуур,
Сулустуу чаҕыллан, алмаас таас күлүмнүүр —
Тутарга-айарга, кэскили түстүүргэ
Туох суоҕуй бу манна — олоҥхо дуолугар?!

Үрүҥ күн анныгар
Үйэ саас тухары
Самныбат саргылан,
Сахам сирэ барахсан!

Эбии аах:

Бэлиэтээһиннэр

Ваш адрес email не будет опубликован.