Бэйээт сүрэҕэ

Хороший поэт тем и отличается от плохого, что все его стихи отмечены печатью личности – значительной, законченной, многогранной.
Т. Элиот

Бу аймана-аҥаатта турар улаҕата биллибэт Улуу Дойдуну, анарааҥҥыта көстүбэт Аан Дайдыны иэгэйэр икки атахтаах, саллайар салаҥ бастаах киһи барахсан — урааҥхай саха төрөөн-ууһаан, төрүттээн-уустаан, баа бэйэлээх буолан баһылаан-көһүлээн олорор. Оттон үллэр үйэлэр өргөстөрүгэр, аллар дьыллар арҕастарыгар тыыннаах хаалан тыын салҕыырга, тыган тыллар сыдьаан ууһатарга бу кулун буолан кулахачыйа, ирбинньэх буолан эргичийэ турар Сир Ийэни тутар, айар Айыы Сырдыга, Күүһэ — Тыл буоллаҕа эбээт, доҕоччуок.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин С.А.Новгородов аатынан «Бичик» национальнай кинигэ кыһатыгар поэт Василий Харлампьев – Хара Лааҥкы «Ийээ иһит…» хоһооннорун хомуурунньуга бэчээттэнэн таҕыста.

Кинигэ «Ийэбэр кичэм сурук» диэн поэт ийэтигэр анаабыт суругунан саҕаланар. Ийэҕэ суругар Сиргэ төрөөбүт киһи барахсан олоҕун аҕыйах тылынан кылгастык, уу судургутук кэпсиирэ сүрдээх истиҥ-иһирэх, сылаас тыыннааах. «…айымньыларым олоххо, айбыт айылҕабар, сахам тылыгар уонна дьоммор-сэргэбэр, тапталым хоһооҥҥо өйүм-санаам ыраас биэтэһинэн сурулуннулар», диэбитэ кинигэҕэ киирбит айымньыларын сүрүн ис хоһооно.

«Ийээ иһит…» хоһоонугар Хара Лааҥкы бу олоҕу күүскэ таптыыр эрэ киһи буолуута кырдьыгын этэр:
Ийээ, иһит — кыра уолуҥ киһи буоллум
Ииспэрэй олоххо оннубун буллум,
Саха тылын минньигэс саламаата —
Сырдык дьылҕабын мэҥийэ салҕаата.

…Эн соҕотох эмийиҥ минньигэс сыта-
Элбэх сыл эрэнэн миигин батыста.

…Ыал буолан сиэн минньигэс сылааһа
Ытык дьиэбин дьолунан бэһирэ сылытта.

Хайдахтаах кылгас хоһооҥҥо киһи олоҕун сүнньэ барыта баар.
Оҕо сааһын туһунан хоһоонноругар аҕа курдук күндү киһини билбэккэ, аҥардас ийэҕэ иитиллии, эрдэ сүтэрэн тулаайах хаалыы эрэйдээх–муҥнаах да буоллар, дьоллоох оҕо сааһын кэрэтин туох даҕаны күлүгүрдүбэт, барыта ыраас, сырдык буоллаҕа:
…Ол эрэн оҕо саас кэрэтэ
Ону барытын умуннарара,
Ойор күн күөһүн кэриэтэ
Олох барахсан оргуйара.

Баһылай Пудовичтан, мин кыра киһи, кинигэҥ туһунан ахтан аһардахпына, диэн ыйыппыппар: киһи барыта ыал оҕото эбээт, улуу, мөкү суох, диэбитэ.
…Ким барыта сир оҕото,
Ким барыта Ийэ оҕото,
Ким барыта ыал оҕото,
Ким барыта олох сорҕото.

«Ким барыта олох сорҕото» диэн олус дириҥ, киэҥ өйдөбүллээх. Ити өйдөбүл кини хоһоон суруйар ньыматыгар ырылхайдык көстөр. Ол эбэтэр, поэт биир ааҕааччыга бэйэтин сүрэҕиттэн тахсар тыллары анаан кэпсэтэр кэриэтэ. Ити тапталга билиниигэ тэҥнээх. Ааҕааччыҥ, бу эн тулалыыр дьонуҥ,оттон дьон – олох буолар. Олох өрүү мындыр, улуу. Кини эйигиннээҕэр үрдүгү, ырааҕы көрөр Олоххо тапталга билинии, син биир таптыыр киһигэр кэриэтэ олус ыарахан буоллаҕа. Олох, дьол туһунан кини бу маннык эппитэ үчүгэйиэн, саха киһитэ мындырын, толкуйа оннооҕор буолуоҕу тобуларыан :
Дьикти ээ, бу дьиибэ олоххо
Сиппэтэҕи ситээри дьоллоноҕун,
Дьоһун ээ, бу дьэҥкир олоххо
Дьолгун, бэйэлээх бэйэҥ чочуйаҕын… («Анаарыыга»)

*   *   *
…Ситэрбэтэҕим-хоторботоҕум
Сир сиксигинэн быһыылаах…
…Арааската, бу Орто дойдуга
Ситэрэн-хоторон барбыты
Билбэппин кырдьыга,
Билбэтим үчүгэй ээ, быһыыта… («Сиппэтэҕим элбэх»)

Поэзия диэн улахан үлэ, сыра. Сүүс хоһоонтон биир эбит табыллыбыт баар буолар. Өскөтүн, поэт хоһоонум табылынна диэн астынар, дуоһуйар буоллаҕына, поэт буолан бүтэр, диир Хара Лааҥкы.

Баһылай Пудовиһы кытта кэпсэттэххэ, киһи сөҕөр-махтайар: төһөлөөх кини бу төрөөбүт сахатын тылын таптыырый, сүгүрүйэрий, күнү да быһа кэпсиэн сөп курдук. Хайдахтаах курдук ааҕар киһи ис кутун таарыйар-долгутар тылларый:
Саһарҕалаах сахам тыла,
Сарсыҥҥылаах сахам тыла —
Абырыырым кини эрэ,
Абылыырым кини эрэ,
Арчылыырым кини эрэ,
Араҥаччылыырым кини эрэ,
Айыыһытым кини эрэ,
Айманарым кини эрэ,
Аат ааттатар кини эрэ,
Аан астарар кини эрэ…

Айанныырга аргыһым,
Ааттаһарга аймаҕым,
Үҥэр-сүктэр таҥарам,
Үөрэр-көтөр тапталым-
Саһарҕалаах сахам тыла,
Сарсыҥҥылаах сахам тыла!

Ханнык даҕаны киһи кырдьар сааһын куттанан, толло-салла кэтэһэр. Хара Лааҥкы бу курус кэхтии кэм туһунан этэрэ бэйэтэ сырдык тыыннаах:
Кырдьыы — кырдьыга кыайыы,
Кэрэни, саҥаны арыйыы,
Үрдүктэн үрдүккэ көтүү,
Үйэттэн үйэҕэ өтүү.

Улуу өйдөөхтөр эппиттэрин өйдөөн кэлэбин: дьону абааһы көрбөт, таптыыр буолуҥ, диэни. Ол санаа таарыйыллан, элэҥнээн ааһар «Дьол дьонноох» хоһооҥҥо:
Орто дойду дьоһун дьоло
Дьоно-сэргэтэ суох тутайар,
Дойду сирин үтүөкэн дьоно
Күүһэ-көмөтө олоҕу тутар…

Уонна «Дьоһун олоххо»:
Тула сырдык, тула дьоммут-
Туохтан уонна хомойуоҥуй?!
Күммүт-ыйбыт, ол дьолбут
Күлүмүрдүүр ыра санаабыт…

Айылҕа, таптал туһунан хоһооннорго поэт куйаарга үөһэ өрө көтөн, эбии тупсан, тыллан бииртэн биир ураты уран, нарын иэйии хайдахтаах киһини умсугута-угуйа эҥин бэйэлээх кустук өҥүнэн толбоннура оонньууруй. Эр киһи дьахтар икки эттиин-хаанныын уҥа-таала, имэҥирэ таптаһан уулла-уста дайарын ааҕааччыга тиэрдэри, тыл маастара кыайа-хото тутан баһылыыр. Киһини тыыннааҕын тухары сиргэ бу иэйии тардар, тылыннарар күүһэ өрүү умсугутар, угуйар. Айылҕа – поэт ааспат-арахпат сүдү таптала. Кини хоһоонноро нуучча улуу поэттарын Федор Тютчевы, Николай Некрасовы кытта тэҥҥэ биир кэккэҕэ турар таһымнаахтар. Балары ырытыы бэйэтэ туспа иэйиилээх, имэҥнээх.

Бүтэһигэр, Хара Лааҥкы бу кинигэтигэр өй-санаа, тыл-өс көмүс сүмэтин кыырпахтара, поэт үрдүккэ көтүүтүн уостубат туоһулара – хоһооннор, хоһооннор кэрэлэриэн диэхпин баҕарабын. Баһылай Пудович, эйэҕэс-элэккэй саҥалаах аҕа дьоммутуттан биирдэстэрэ, бу курдук ханнык даҕаны күҥҥэ-дьылга дьээбэрэн түһэ, үөрэ-көтө, айа-тута сырыт.

 

Эбии аах:

Бэлиэтээһиннэр

Ваш адрес email не будет опубликован.