Хаастар. Кэпсээн.

— Хаас диэн саа сүкпүккэ эрэ барытыгар тосхойбот астык булт. Бастаан утаа оҕо сылдьан, саа тутаат, хаастарга хаста да бэрт тоҕоостоохтук түбэһитэлээн баран, малыйан турабын, — Байбал үөһэнэн ааспыт хаас үөрүн ыраахха диэри батыһыннара көрө олорон ыһыктар. — Өссө кинилэртэн сылтаан эмиэ да дьаҕырыллан турабын. Өйдүү-саныы сылдьар курдук. Аҕабыттан.

Байбал тугу эрэ олус интэриэһинэйи кэпсээри гынна диэн, биһиги чөрбөҥөлөһө түһэбит.
Кус соччо суох, этэргэ дылы, бараах баҕалаах. Онно эбии, хааман ытыахха диэтэххэ, тэһиилэрэ да бэрт: букатын көстөөх сиртэн көтөллөр. Арай быйыл саҥа тахсыспыт уолбут — Уйбааннаах күтүөттэрэ — сылайары-элэйэри билбэккэ чугас эргиннээҕи көлүкэлэри-алыҥахтары кэрийтэлиир. Син биир эмэ чаҥкыныары-чыркымайы булан сууһарбыт буолар. Бэл бэҕэһээ биир атыыр халбалаах кэлбитэ. Байбал этэригэр дылы, “бэйэтэ — саҥа, саата — өссө саҥа” буолан баран, хайыай?!

Оттон атыттар дурдаттан ыта-ыта, күнүһүн тахсан, лигиччи сытабыт. Утуйабыт, собо сиибит уонна бугурдук ону-маны сэлэһэбит. Сатахха, Эбэбит собото быйыл эмиһэ дьикти. Сааскы киһи салбаммытынан диэн мээнэҕэ эппэттэр эбит, бастакы омуммутугар лэһигирэспит соболору маах курдук лыбыгыратаат, букатын төкүнүһэн хаалбыппыт. Моҥкурдаан.

— Аан маҥнай уончалаах-хастаах сылдьан түбэстим. Ол сахха оҕо сааны илиитигэр эрдэ тутар буолара. Эмиэ саас, кус-хаас кэлиитэ үгэннээн турар. Санаабар, Бэрэ күөл эргин кэрийэбин. Уолба кытыытыгар бараах эгэлгэтэ диэн туох да буолунай. Оччоҕо бараах булт ахсааныгар, бэл биһиэхэ — уончалаах бэдиктэргэ — киирбэт этэ. Оттон кус суох.

Ардыгар тулуйбакка, үөмэн киирэн, кыҥаталаан көрөбүн. Оннук балайда сыта түһэбин, кэтээн. Үөннээн-күрдьэҕэлээн сииллэрин быыһыгар атыыр бараахтар дьэрэкээн баҕайы өҥнөөх-талалаах мойбордорун сохсотон, субу-субу киэмсийбиттии тэбэнэн-титирэстээн ылаллар. Көрөргө дьикти баҕайы. Болҕомто тардар дуу эбэтэр көҥүүр-күрдьүөтүүр дьүһүннэрэ дуу быһыылаах. Ардыгар эмиэ да үҥкүүлээн-дьиэрэҥкэйдээн ылаллар. Эмиэ да сохсоччу туттан баран, сүүрэн сарахачыһаллар.

Дьэ, ол курдук булкулла сырыттахпытына, күөл илин атаҕын диэки халыҥ баҕайы хаас үөрэ кэлэн таҥнары саалынна. Хотоолу кытыылыы үүммүт үөккэ-талахха хаххалатан, ол диэки буутум быстарынан сүүрэн ньыкыйдым. Балайда чугаһаат түөрт атах буоллум, онтон устунан испинэн сынным. Мэктиэтигэр тыыммаппын даҕаны. Сытыйар эҥин диэни толкуйдуур аат суох. Бу туһунан түспүттэрэ диэбит сирбинэн кырдал үрдүгэр сыыллан таҕыстым. От-мас күлүгэр сөрүөстэн. Бөлкөй талах кэнниттэн былтас гыммытым, доҕоор, букатын бу аһаан аамайдана сылдьаллар эбит. Хоҥор хаастар! Эчи элбэхтэрин! Эчи улахаттарын! Эчи атахтара кыһылын! Ортолоругар соҕус биир бөдөҥ баҕайы хаас хоноллон олорор, бадаҕа, хоруоллара. Быатыттан тутан, харыбар соһон испит саабын ытардыы ылан истэхпинэ, хоруол хаас моонньун күөкэс гыннараат, мин диэки эргиллэ биэрдэ. Хап-харанан, тыбыс-тымныынан тонолуппакка көрбүт ол төп-төгүрүк хоруоҥка харахтары билиҥҥэ диэри умнубаппын. Илиим-атаҕым бааллан, биир сиргэ хараҕаланан хаалбыт курдук буоллум. Чочумча ол курдук утарыта-батарыта көрсөн турдубут. Турдубут буолан, мин сытабын, кини олорор. Онтон хааһым миигиттэн хараҕын араарбакка эрэ, лыкыччы туттубутунан кынаттарын даллах гыннаран баран, “хоҥ” диэтин кытта үөр хаас, үрүҥ күн сырдыгын хаххалаан, биирдэ өрө сүгүллэн тахсыбат дуо?! Тыастара-уустара диибин диэн. Букатын бөртөлүөт ытылҕаныттан уратыта суох. Ньыкыс гынаат, сиргэ хам сыстыбыппын бэйэм да өйдөөбөккө хааллым быһыылаах. Ол да үрдүнэн хааспыттан харахпын араарбаппын, ордук хоҥсойбут тумсун дьулайбыттыы көрөбүн. Хааһым кэмниэ кэнэҕэс, кынаттарын саратаат, анньынан кэбистэ да, төбөм сиигинэн субу даллаһыйан-кумалаан таҕыста. Саамай бүтэһик. Оттон мин, дьэ, саалаахпын өйдөөн, чыыбыспын туруораат, күөрэс гыннардым да, эһэм оҕонньор эппитин курдук халбыйа көрдүм. Ботуруонум хаас иитиитэ этэ. Арааһа, тиэри биэрэн түһэриэм эбитэ буолуо да, элбэрээкпин тоҕо эрэ тардыбатым. Хайдах эрэ сөхпүтүм-абылаппытым бэрдэ эбитэ дуу?! Аны санаатахха, иэдэспин саам луоһугар сыһыаран кыҥаабыт түгэммэр булчут хааным уһуктан, куттаныы-уолуйуу хайыы үйэ суох буолуон сөбө.

— Арай онно кырдьык-хордьук түҥнэри ытан түһэрбит буол! — Куола ытыһын сууралана-сууралана саҥа аллайар. — Дэриэбинэ сааһыттара баҕас күннүүллэрэ хаалбыт!
— Оччоҕо, кырдьык, ол үөр ыһыллар. Бэрт ахсааннаахтара атын үөргэ эҥин холбоһон хотугу улуу күөллэргэ тиийиэхтэрэ эбитэ дуу?! Сирдьитэ суох диэн иэдээн буоллаҕа эбээт! — Уйбаан кэтэх тардыстан сытан бөлүһүөктүүр. — Хаастарга да ураты дьоҕурдаахтара сирдьит-баһылык буолан эрдэҕэ.
— Кырдьыга оннук. Көтөргө-сүүрэргэ да гипноз баар дииллэр. Бэл, сорох моҕойдор — удав дуу, питон дуу — тонолуппакка көрдөхтөрүнэ, хоруолук титирэстии-титирэстии аппыт айахтарыгар бэйэтинэн киирэн хаалар дииллэр дии, — мин эмиэ көх-нэм буолабын.
— Бу кыайары көр! Саамай бүтэһик көтөн тахсар ээ?! Кырдьык, оттон-мастан оҥоһуллубатах хаас буолуохтаах! — бэл бэркэлэттэҕинэ, устар күн устата уон тылы улахан кыһалҕаттан ыһыктар Барылааммыт кыттыһан сөхтөрөр.
— Буолуо-буолуо, — Байбал чэйиттэн иһэн сыпсырыйар. — Онно ыппытым буоллар, улуу булчут буолуом эбитэ үһү. Эһэм оҕонньор инньэ диирэ. Улууга улуу сананан эрдэҕэ… Оттон мин төлкөм, баайыым атына таайдаҕа…

Тоҕо эрэ бары ах баран, чочумча олорболуу-сыппалыы түстүбүт. Оттон сааскы айылҕа сүдү симфонията суугунуу-сааҕыныы, кыллыгырыы-күллүгүрүү, чырыптыы-дьырылыы, кырдыргыы-хардыргыы биир кэм ньиргийэн-ньирилээн олорор. Көннөрү сылдьан, бу алыптаах музыка эгэлгэ баай дьүөрэстэрин, дорҕооннорун аахайан-арааран истибэккин ээ. Оттон бу курдук санааҕар куустаран, бэйэҥ ис-искиттэн иһийдэххинэ, араас дьиктини сөҕө-махтайа көрөҕүн да, истэҕин да. Бэйэҥ искэр төһөнөн дириҥник өтөн киирэҕин да, соччонон элбэх саҥаны арыйаҕын… Оттон күннээҕи түбүккэр үтүрүйтэрэн, бу баар кыһалҕаҕар кыпчыйтара сырыттаххына, арааһа, аҥаардас бэйэҕэр эрэ туһааннаах тыаска-ууска уонна көстүүгэ суолта биэрэҕин… Этэргэ дылы, күөскэр киирбэти тугу сыралаһа сатыаҥый?! Эмиэ да сөп ээ… Ол гынан баран…
Көр, ити халлааны икки аҥыы хайытан, үгүрүө таастыы сурулаата. Остуоруйа этэринэн, сымыытын ахсаанын мыынан, куттаахтаан ахан биэрэр. Ол да гыннар син үлтү түспэт. Эмиэ бэйэм курдук сордоох. Күн сирэ баҕалаах буоллаҕа. Куттаа-куттаа! Мин да эмиэ куттааччыбын… Баҕар, айбыт айыыларбыт истэн кэбиһиэхтэрэ…

Аны кэриигэ саһан сытар алыҥахха чөҥчөҥөлөр айманан турдулар. Бадаҕа, тураах обургу кэлэн, эрилис-турулус көрөн-истэн эрдэҕэ. Ыраахха диэри үтэн киирбит тумулга кэҕэ этэн чоргуйар. Биир, икки, үс…. Ситинник, тохтообокко этэн ис! Күн да уһун! Сарсын эмиэ тахсыа!

Үөһэ өндөл мэҥэ халааҥҥа элиэ тайаара эргийэр. Сөп буола-буола кистээн иҥэрсийэр. Быһыыта, дьабарааскылаан эрдэҕэ буолуо. Эмиэ айаҕын айдааныгар сырыттаҕа. Аны ким кинини — элиэ түөкүнү — бэлэм аһылыкка сылгыһытынан ылыай?! Хара мэҥ, хара бэлиэ үйэлэргэ сүппэт эбээт! Бука, оол сүүрэн тойтоһуйар кулунчук курдук барахсаны хайҕахтаах хара быарын тобулу тоҥсуйдаҕыҥ? Онон, дьабарааскылаан көр! Бэйэҥ талбыт суолуҥ. Ол гынан баран, онтубут хас үйэ анараа буолбута буолуой?! Аматын да иһин олус тыйыс ыйаах буолбут дуу?! Сууллубат буруй диэн баар дуо?..

Итиирдик сааскы күн амарах сыралыгар угуттатан, остуоруйанан эҥин эргитэн, ону-маны ыатара санаан-эргитэн эрдэхпинэ, Байбал салгыы кэпсээн барда.

— Иккис төгүлүн маннык буолла. Бадаҕа, били хаас хоруолугар түбэспитим эһиилги күһүнүгэр. Арай биирдэ Баҕалаах буолатыгар хаастар түһэн олороллор. Хаптас гынаат, хайдах үөмэрбин толкуйдаан, эргим-ургум лэкээриҥнээтим. Бу сырыыга баҕас мүччү туппатахпына сатанар дии саныыбын. Уҥа сылбаҕынан киирбит киһи син биллэ чугаһыыһы. Түөрт атах буоллум да, тыын быһаҕаһынан сылбах күлүгэр түстүм. Сылбаҕы сырса ынах ыллыга эрийэ-буруйа тыргыллар эбит. Күлүкпэр имнэнэн кэбиһээт, ол устун хаамар-сүүрэр ыккардынан үөмэн сыбдыйдым.

Тустаах сиринэн кэлэн, сылбах үрдүттэн өҥөс гыммытым: иннибэр ойоҕолуу соҕус уонча хаамыылаах сиргэ киһи сыылаҥхайдаан киирэн эрэр эбит. Хаастарым тугу да сибикилээбэттэр, аһаан бокуойа суохтар. Өссө отучча хаамыыны этэҥҥэ киирдэр эрэ ытыыһы! Дьэ, абалаах диэтэҕиҥ! Хайалара эрэ хоппооруҥнаан эрдэҕэ?!

Кыһыйбыт уохпар тобукпунан мутукка тайанан “тас” гыннардым. Киһим кирийэ биэрээт, хайыһа түстэ. Билбэт киһим эбит. Миигин таба көрөн, ыйар тарбаҕын чоройбут уоһун иннигэр чочоҥолотто уонна салгыы сыыллан барда.

Мин диэтэх обургу сылбахпыттан таҥнары сыыллан түстүм да, харса суох инним хоту куймарыҥнаан сурдурҕаттым. Киһим эмиэ хайыһа биэрдэ. Уубар-хаарбар киирэн: “Күүт!” — диэн тииһим быыһынан кыбдьырынабын. Киһим “хаал” диэн сапсыммахтыыр. Айаҕалыы сатаан: “Сибилигин ойон турабын да, сабаас!” — диэн суоһурҕанааччы буоллум. Ытыспын айахпар холбоччу тута-тута сибигинэйии-силбиэтэнии кытаанаҕа.

Хайыаҕай, күүтэригэр тиийдэҕэ дии. Иннибэр көскөйө сытан, ордук хос тыаһаан-ууһаан бардахпына, Лаппыйа Уус балтатын саҕа сутуругун күөрэҥэлэтэр. Ол курдук сордоон-муҥнаан киһибэр тиийдим. Аҕам бараата саастаах киһи эбит. Кулук-халык буолбуппун көрөн, сонньуйбуттуу чыпчырынан кэбистэ. Бадаҕа, Огдооччуйа эмээхсин уола. Үнүрүүн ийэлээх аҕам кэпсэтэллэр этэ, ханна эрэ соҕуруу куоракка олорор үһү.

— Дьэ, быраат, хаастары көтүтүөҥ да, баскын туура тардыам! — диэн аны кини суоһурҕанааччы буолла. — Мин кирийдим да, буору кытта буор буолан, ньим барыахтааххын. Сөп дуо?!

Син буруйдаах курдук сананан, үрүҥ харахпын өрө көрбөппүн, барбах кэҕиҥниибин эрэ.
Хаста да тохтоон ыла-ыла, син саа тэбиитигэр киирдибит. Хаастарбыт кыһаллыбаттар, барбах аһаан доодоҥолууллар. Ахсыалар. Киһим “эн ыт” диэн тарбаҕынан көрдөрдө.

Дьиҥэр, аны кэлэн санаатахха, арыый чугастарын ытыахха баар эбит, холбообута эҥин буолан баран. Аҕыйах миэтэрэ да буоллар, чугас аата чугас буолуо этэ. Ону баара, бу тойооскуҥ, саамай тэйиччи тооспоҥолуу сылдьааччыны — ол оннугар, санаабар, саамай-саамай улаханнарын — биир уостаах саалаах киһи быһыытынан бэркэ кыҥаан-кыҥаан баран ытан бурҕаттым. Табыам баар дуо?! Арыылатан быһа сытыйдым!
Хаастарбыт бука бары көтөн лаһыгыраһан таҕыстылар. Киһим сонно тобуктуу биэрээт, икки уоһунан утуу-субуу төлүтэ биэртэлээтэ. Биир хаас, моонньун ыһыктан кэбиһээт, умса сурулаата. Атына дабыдаллатан, эргийэн кулаачыктана-кулаачыктана, таастыы түстэ. Мэктиэтигэр, тыастаах баҕайытык “пөс-пөс” гына түһүүлэригэр буола буорун күдээритэн ыллылар.

— Хайа, тоҕо даллайан сытаҕын?! — киһим саатын бүлгү тута туран көбдьүөрбүтүгэр биирдэ ойон турдум. — Ити үлүгэр маанылаах булду хомуйбакка?!
— Бултаабыт киһи хомуйдаҕыҥ дии… — кыһыыбыттан күөмэйбэр ыга анньан кэлбит хомуогу ыйыста сатыы-сатыы, булдьугураатаҕа буоллум. Уонна бэрт кыһалҕата суохтук саабын санныбар быраҕынаат, соммун устан бырахпыт сирим диэки хааман сукуҥнаатым. Өссө иһиирбитэ буолабын да, нэһиилэ “сүү-сүү” эрэ диэхтиибин.
— Тохтоо, быраат! Дьиҥнээх булчут итинник гыммат баҕайыта! — били киһим аҕыйахта атыллаат, миигин ситэн ылла уонна, ыарахан баҕайы илиитин санныбар ууран баран, сиргэ хам баттаан кэбистэ. — Олоро түс! Эн сааҥ итинник тэйиччиттэн хантан ылыай?! Мэ, маны тута түс эрэ, мин хомуйталаан кэлиэхпэр диэри, — миэхэ бэйэтин саатын туттаран баран, бөскөһө сытар хаастарын диэки хааман акылдьыйда.

Кырдьык, миэнигэр холоотоххо, саа да саа эбит! Били аатырдар “Зауэрдара”! Мин “сүүрбэлээх” сүнньүөҕүнэн эҥин ытыллыбыт туулкабар холоонноох буолуо дуо?! Оһуобай!
— Хайа, астыктар дуу? — киһим хаастарын моонньуларыттан ыадаччы тутан аҕалан, мин иннибэр уурда.
— Ыык, — диибин.
— Биирдэстэрэ кыра соҕус эбит. Сэрэбиэйдэһэрбитигэр тиийэбит. Чэ, ылбаппын эҥин диэмэ. Булт үгэһэ оннук. Кыттыгаспын матаран, Байанайбын ханыннарыахпын баҕарбаппын. Онон, тал, — суулуу туппут сутуруктарын миэхэ анньар. — Хатырыгы таллаххына, улаханын ылаҕын.

Үгэс аата үгэс. Хайыахпыный, бас бэринэн, уҥа илиитин ыйабын.
— Оок-сиэ, бааттаах уол эбиккин! — киһим ытыстарын нэлэтэр. — Чэ, ылан сүгэн кэбис!
— Эс, сүрэ бэрт! Мин сыыһан кэбиспитим дии. Улаханын эн ыл! — мин санаам буолбат.
— Буоллун даҕаны, — күлэн мүчүҥнүү-мүчүҥнүү, улахан хааһын ылан, манааҕатыгар уктан кэбиһэр. — Эн аҕаҥ хайалара этэй?
— Биригэдьиир Арамаан…
— Ол аата, Маайа уолаҕын дуо?
— А-һаа.
— Ээ, билээн-билэн. Баһыкка оҕонньор сиэнэ буоллаҕыҥ дии. Эһэҥ курдук сытыы-хотуу киһи буолсугун. Чэ, бачча бултуйбут киһи дэриэбинэҕэ тэбин. Мин Ыарҕалаах сайылыгар сылдьар соруктаахпын. Онтон атын аргыстаһарбыт хаалла. Таайгар эҕэрдэ!

Оччону истэн баран туруом дуо?! Дьиэбэр букатын туос бөтөрөҥүнэн киирдим. Дэриэбинэҕэ киирэн иһэн, хааспын манааҕабыттан хостоон, санныбар моонньуттан унньуччу сүгэн кэбистим. Дэриэбинэм устун ол курдук киэптэтиилээхтик уонна биирдэ да хаампатаҕым. Ол түгэҥҥэ миигиттэн ордук дьоллоох бу орто туруу дойдуга, арааһа, суоҕа буолуо. Дьиэбэр диэри баһаам уол оҕо арыалдьыттанан кэллим. Ыраахтан көрөн-билэн, утары сүүрэн бырдааттанан кэлбит бырааппыныын сарсын эмиэ хаастыы барыах буоллубут.
Ийэм барахсан үөрүү-көтүү бөҕөтө. Сотору соҕус буолан баран, аҕам таайбын кытта тиийэн кэллилэр. Эр-биир саҥата суох хааспын ылан ыараҥнатан көрдүлэр. Аҕам таһыгар биллэрбэт буола сатыыр да, миигинэн киэн туттара сирэйигэр ала-чуо сурулла сылдьар.

— Чэ, кэпсээ, — диир, — хайдах бултаатыҥ?

Хайдах баарынан кэпсээн биэрдэҕим дии. Таайым отой быара суох сытар: “Хор, Басталлайга бэйэтигэр холоонноох эр бэрдэ түбэһэр эбит ээ”, — дии-дии күлэн алларастыыр. Огдооччуйа уолун улахан үөлээннээҕэ эбит, биир түбэ оҕолоро буоллахтара. Оттон аҕам сирэйэ-хараҕа сабыстан, улам-улам дьэбин уоһуйан иһэр, онтон: “Хаастарын илдьэн биэр!” — диэн тимир-тамыр курдук саҥаран кэбистэ. Өрүһүлтэ көрдөөн, ийэлээх таайым диэки көрүөлээтим да, туһа суох. Кыһыйыам иһин, таайым ийэбиттэн букатын атыны токкоолоһон барда. Били алларастыы олорбута ханан да суох.

— Ханна?..
— Огдооччуйалаахха! Көр да маны! Өссө, сиртэн быкпакка сылдьан, дьону куттаан “бултаары” сылдьар эбит дии!

Быстыам дуу, ойдуом дуу?! Хааспын манааҕаҕа симэн баран, ыалларым диэки салбыҥнаатым. Бу сырыыга олбуордар кэтэхтэринэн түстүм. Ыарахана дьикти эбит. Баҕалаахтан хайдах биир тыынынан дыгыйан кэлбиппин улаханнык сөҕө санаатым. Оннук уку-суку тиийэн, хааспын Огдооччуйаҕа туттаран кэбистим, “уолуҥ ыытта” диэхтээтэҕим буолуо, арааһа. Уонна дьиэбэр кэлэн, суорҕан анныгар дьылыс гынан хааллым.

Ийэм эрэ баара буоллар, ытыах киһи нэһиилэ туттунабын. Ол курдук өргө диэри сурдургуу сытан баран, син утуйаахтаатаҕым дии.

Турбутум — күн ырааппыт. Бары тарҕаспыттар. Сарсыарда аайы ийэм дагда дуу, күөрчэх дуу ытыйар тыаһыттан уһуктар бэйэм, дьэ, кытаанахтык утуйбуппун. Тыыллаҥныы түһээт, аһыыр хоско таҕыстым. Ийэм ытыгын ньиккэрийбэтэх, мин олорор сирим туһунан бүлүүһэҕэ туруоран кэбиспит. Тоҕо эрэ бу сырыыга бырааппар биэрбэтэх. Ону эргим-ургум тутан, минньигэһиргээн харахпын быһыта симэ-симэ, салаан ньалаарыта олордохпуна, таһырдьаттан ийэм киирэн кэллэ. Сып-сылаас, амарах харахтарыгар туох эрэ кистэлэҥнээх уот кыымнар кылахачыһан ылаллар.

— Тоойуом, аһаан баран, хааскын таһаараар эрэ, — диир.
— ?! — соһуйан харахпын тиэри көрөбүн.

Ити тыллары ийэбиттэн атын киһиттэн истибитим буоллар, ытаан тоҕу барардаах этим. Күлүү гыналлар диэн. Оттон ийэм хайдах да миигин күлүү гыныан табыллыбат! Онон, чыпчылыйбакка даа, ийэбин көрөбүн: мичийэ-мичийэ, үгэх диэки ыйар. Сүүрэн тиийэн тэлэйэ баттаа! Хааһым барахсан сытар эбит ээ, кып-кыһыл атахтарын нараччы тэбэн баран!

Билбитим — сарсыарда эрдэ Огдооччуйа эмээхсин уола кэлэн барбыт. Бэҕэһээҥҥи хааспын аҕалан биэрбит уонна: “Кырдьыгынан кэпсээбитин иһин, иккис хааспын эмиэ аҕалаары гынан баран, аһынным, дойдум хааһын амсайбатах ыраатта”, — диэбит үһү. Өссө өйүүн киэһэ Мачыыска хаас маныы киирсиэх буолбут.

— Аҕабын кытта дуо?..
— Кини эмиэ.
— Оччоҕо хааһы аҕам ылбыта дуо?
— Кини-кини, — ийэм саараама даҕаны диэбиттии этэр.
— Уонна баран тоҕо эмиэ… — диэн иһэн, бөтө бэрдэрэн ах барабын.
— Оттон, тоойуом, арай хаастаргыт үргэн көтөн хаалбыт буоллуннар? Оччоҕо?

Кырдьык даҕаны, оччоҕо? Баспын баҕас туура тардарын тардыа суох этэ буолан баран… Бу бачча сыл-хонук ааспытын кэннэ олоҕум киһини кэрэхсэтэр түгэнэ диэн ахта-саныы сылдьыам эбитэ буолуо дуо?..

— Саарбах! — Байбал бэйэтэ бэйэтигэр хоруйдаат, моонньугар кэтэ сылдьар бүнүөкүлүн ылан, күөл диэки туһулаата. — Оок-сиэ! Илиммит хотоҕосторо тимирии бөҕөтүн тимирбиттэр. Ыл, Уйбаан, көрө киирдибит.
— Биһиги ирээппит буола оҕуста дуо, тоҕо баҕас түргэнэй?! — оллоон аттыгар өттүгэстии сыппыт Уйбаан сүрэҕэлдьээбиттии туран, киһитин кэнниттэн куоҕаҥнаата.
Оттон халлааҥҥа элиэлэр эмиэ эргийбиттэрин курдук эргийэ сылдьаллар. Хаһыс-хаһыс тайаара эргийиилэрэ буолла?

Бит-билгэ быһыытынан элиэ итинник туохха да кыһаллыбакка, тэлээрэ көтөр буоллаҕына — соторунан ардах кэлбэт дииллэр, ол кырдьык буолуо дуо? Ол гынан баран, аан айылҕа эргиирэ тохтоон хаалбатар эрэ, кэмэ кэллэҕинэ — ардах син биир түһүө турдаҕа, оччоҕо от-мас көрдөрбүтүнэн хамсыы-хамсыы тыллыаҕа. Этэргэ дылы, сарсын күн тахсарыгар саарбах суох, арай ол күнү ким илэ көрөн дьоллоноро ол биллибэт…

Буолаары буолан, кимтэн да кыбыстыбакка.