Мин дьолум – хомуһум (дьиҥнээх буолбут түбэлтэттэн кэпсээн)

Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтарыгар, бииргэ төрөөбүт убайым
Апросимов Павел Михайлович,
биир дойдулааҕым Андреев Дмитрий Михайлович
сырдык кэриэстэригэр ананар.

Ийэ дойдубут тэбэр сүрэҕэр улуу Москуба куоракка Щепкин аатынан театральнай училищеҕа сүүрбэ түөрт буолан: аҕыс кыыс, уон алта уол артыыс идэтин ылаары үөрэнэн тигинэтэ сылдьабыт. Андреев Петя аллар атаһым, чугас доҕорум. Кини Бүтэйдээх орто оскуолатын бүтэрбит буолан былыргыта биир «Байкалов» совхоз оҕолоро буоллахпыт, онон биһиги «байкаловтар» дэһэбит. Дьиҥэр, кини Амма Сатаҕайыттан төрүттээх.

1970 сыллаахха иккис кууруска үөрэнэ сырыттахпына Конституция бырааһынньыга буолуон иннинэ Бүөккэ миигин ыҥыран ылла уонна:
— Миисээ, мин аҕам бииргэ төрөөбүт быраата, убайым Миитэрэй Смоленскай уобалас Ярцевскай оройуонун Засижье дэриэбинэтигэр олорор. Миигин күүлэйдии кэлэ сырыт диэн ыҥырар, көр, бу сурук суруйбут. Кини онно олохсуйбута отучча сыл буолла, кэргэннээх, оҕолордоох. Кини мин кыра эрдэхпинэ сайын биирдэ соҕотоҕун төрөөбүт дойдутугар Сатаҕайга кэлэ сылдьыбыта. Оччолорго мин оҕо буоламмын түүл-бит курдук өйдүүбүн. Эн миигин кытта барсыаҥ этэ дуо? Соҕотох хайдах эрэ, билбэт дойдум, билбэт сирим буоллаҕа, иккиэ буоллахпытына эрэх-турах сананан айаммыт да табыллыа, кэм-кэрдии да биллибэккэ ааһыа. Чэ, табаарыһым буоллаҕын дии, биир «байкаловтар» буоллахпыт, аккаастаныма. Чэ, барыах, доҕор буол, — диир.

Эдэр, күүспүт-уохпут үрдүгэр сылдьар дьон, кэлиэх-барыах , сири-уоту көрүөх, дьону-сэргэни кытта билсиэх баҕа баһаам дьоно буоллахпыт дии. Үөрүүнэн сөбүлэстим. Оччолорго Конституция бырааһынньыгар үс күн өрүүрбүт, онно барыахха диэн сүбэлэһэн, эрдэттэн студеннарга чэпчэтиилээх билиэти ылан, тимир суолунан айанныыр буоллубут.

Минскэйдиир поездка олорон суукка аҥаарынан айаннаан, сарсыарда аҕыс чаас саҕана Смоленскай куораты этэҥҥэ буллубут. Дьоммутугар кэһии диэн ааттаан оҕолорго кэмпиэт, шоколад, кэргэнигэр дьахтар былаата, убайбытыгар Миитэрэйгэ биир бытыылка водка ыллыбыт. Студент дьон хармааныгар сөп буолуо, хармаан да чарааһаата дэсиһэн атыылаһарбытын тохтоттубут, төннөргө харчы эмиэ наада. Дьонтон ыйдаран автовокзалга тиийэн Ярцево куоракка тиийэр автобуска олорон икки чаас айаннаан оройуон киинин буллубут. Онтон атын автобуска олорон, дьэ, тиийиэхтээх сирбитигэр, убайбыт, Миитэрэй олорор дэриэбинэтигэр Засижьеҕа кэлэн тохтобулга түстүбүт.

Кыра соҕус дэриэбинэ эбит, орто оскуолалаах, кулууптаах, чэ, быһата, биһиги Сахабыт сирин дэриэбинэлэриттэн туох да улахан уратыта суох дойду буолан биэрдэ. Атына диэн дьиэлэрэ үксэ таһыттан оппуохалаах: штукатууркалаан баран испиэскэнэн сотоллор эбит. Ото-маһа үксэ тополь, дьаабыланньа, хаардара балайда халыҥ, киһини тобугунан. Аара уулуссаҕа утары көрсүбүт дьоммутуттан ыйыталаһан, ыйдаран, балайда хааман биир маҥан оппуохалаах бэйэ туттуу дьиэтигэр тиийэн кэллибит. Соһуччу көрсүһүү буоллун диэн эрдэ телеграмма эҥин охсубатахпыт. Олбуор аанын аһан иһирдьэ киирбиппит биир аҕамсыйа барбыт сонос соҕус дьахтар таҥас тэбии турар эбит:

— Здравствуйте, тут живет Дмитрий Михайлович Андреев? Мы из Москвы, студенты, якуты, — диирбитин кытта дьахтарбыт балайда саҥата суох таалан турда. Онтон таҥас тэбиирин илиитин таһынан киэр илгээт хаһыытаабытынан сүүрэн кэллэ да, кууһа түстэ:

— Родные мои, сыночки, — дии-дии сыллаа да, сыллаа буола. Биһиги соһуйан хаалан даллаһан баран турдубут. Беларусь омук эмиэ нуучча омукка дылы омуннаах, аһаҕас норуоттар эбит диэн биир санааҕа кэллибит. Онуоха дьиэ иһиттэн оҕолор бытыгыраһан таҕыстылар, биһигини тулалыы турунан кэбистилэр. Дьахтарбыт үөрүүтүттэн хараҕын уута субурус гына түстэ, онтон өйүн-төйүн булунан дьиэтигэр ыҥырда.

Дьиэ иһигэр киирэн, дьэ , билистибит. Дьахтарбыт дьиэлээх хаһаайка эбит, аата-суола Александра диэн буолла. Кыра уол Миша, эдьиийэ Шура, орто уол Коля оскуолаҕа үөрэнэллэр эбит. Улахан кыыстара Валя агроном, үлэтигэр сылдьар эбит. Иккис кыыстара Галя СПТУ-га үөрэнэр. Убайбыт Миитэрэй дьиэтигэр суох буолан биэрдэ, үлэтигэр барбыт эбит. Фермаҕа бостууктуур диэтилэр. Ийэтин дьаһалынан орто уол Коля аҕатын ыҥыра фермаҕа ыстанна.

Чаас аҥаара курдугунан кыра соҕус уҥуохтаах, киппэ көрүҥнээх саха киһитэ күлүм аллайбытынан уолунуун Колялыын бу киирэн кэллэ. Куустуһуу, үөрүү-көтүү бөҕө буолла. Ол кэннэ Миитэрэйбит:

— Бээрэ, эһигиттэн хайаҕыт мин быраатым буоларый? — диэн ыйытта.
— Дьэ, таай эрэ, хайабытын талан быраат гынаҕын? — диэн дьээбэлэннибит.

Миитэрэй өр соҕус сыныйан көрөн баран миигин ыйда, эн быһыылааххын диир.
Онуоха Бүөккэ:
— Сыыстыҥ, кини сымыйа быраат, дьиҥнээх быраатыҥ бу мин турабын, — диэт, иннин диэки киэҥник хардыылыыр. Дьиэлээхтэр бары күлсэн ньиргиһэ түһэллэр. Илдьэ кэлбит кэһиибитин дьоммутугар туттардыбыт. Киһиэхэ кыра да наада, бары үөрэн-көтөн истиҥ махталларын биллэрдилэр.

Үгэс быһыытынан бу дойдуга күндү ыалдьыты аан бастаан баанньыкка сууннарар идэлээх эбиттэр. Миитэрэй баанньыгын тигинэччи оттон, үс саха ньургун уолаттара тахсан баанньыкка хара бэйэбит кылбайыахпытыгар дылы ибили сууннубут. Миитэрэйбит айакалыахпытыгар дылы сиппииринэн илби таһыйда, кэһэйэн кэнники куота көтө сылдьар буоллубут.

Суунан-тараанан ыраас дьон таҥна тахсыбыппыт бэйэбит кэтэн кэлбит ис таҥаспыт суох, ол оннугар сабыс саҥа маайка, туруусук, наскы өтүүктэнэн бэлэм сыталлара, бэйэбит таҥаспыт хайыы үйэ сууллан, таһырдьа куурда ыйаммыт этилэрэ. Биһиги кэлбит үөрүүбүтүгэр биир барааны тиэрэ көттүлэр, биир хааһы моонньун булгу эрийдилэр. Остуолга ас хотойорунан: туустаах сибиинньэ этэ, тууһаммыт оҕурсу, маринуйдаммыт тэллэй, яблоко, груша — бука барыта бэйэлэрин үүннэриилэрэ. Александра, дьиэлээх хаһаайка, биир улахан бытыылканы остуолга туруорар:

— Бэйэбит киэнэ, самогон, сэрэнээриҥ, кытаанах соҕус буолуо, — дии-дии үрүүмкэлэргэ кутуталыыр. Миитэрэй ойон туран оһоҕун аһатар, саха буоларым быһыытынан мэлдьи үгэспин тутуһабын диир. Онтон хараҕа уоттанан Конституция бырааһынньыгынан эҕэрдэлээн тыл эттэ. Долгуйбута сирэйигэр-хараҕар көстөр этэ. Биһиги кэлбиппитигэр сиртэн халлааҥҥа дылы махтанна. Студент дьон арыгыны уоспутугар тиэрдээт остуолга төттөрү уурдубут, ону көрөн Миитэрэй сүрдээҕин хомойо быһыытыйда:

— Братья мои, сыночки, меня обижаете, у нас первый тост обязательно, — диэн буолла. Хайыахпытый, аһыырҕата-аһыырҕата, хаста да төхтөрүйэн син үрүүмкэбитин кураанахтаатыбыт. Миитэрэйбит сирэйэ-хараҕа, дьэ, сырдаата, кэпсээнэ-ипсээнэ, дьэ, кэҥээтэ.

— Убаай Миитэрэй, хайдах сэриилэспиккин, хайдах Александралыын билсэн ыал буолбуккун, баһаалыста, кэпсээ эрэ, — диэн үүйэ-хаайа тутабыт. Дьэ, онуоха маннык этэ диэн кэпсээнин саҕалыыр:
— 1943 сыллаахха саҥа уон аҕыспын туолааппын кытта военкоматтан бэбиэскэ тутан, Советскай Армия кэккэтигэр ыҥырыллыбытым. Армияҕа барааччылары кулууп дьиэ иннигэр мунньан атаарыы буолбута. «Саалаахтан самнымаҥ, охтоохтон охтумаҥ, кыайыы көтөллөнөн, этэҥҥэ тыыннаах эргиллэн төрөөбүт дойдугут буоругар үктэнээриҥ», — диэн алгыы хаалбыттара. Ийэм миэхэ бэйэтин хомуһун бэлэхтээбитэ. Кини уус-уран самодеятельность актыыбынай кыттыылааҕа этэ. Хомуска олус үчүгэйдик оонньуура. Кини хомуска имэҥирэн, санаатын ууран туран тартаҕына, киһи көхсүн хараҕар туох эрэ дьикти сүүрээн дырылыы сүүрэн, киһи ис-иһиттэн дьигиһийэн ылааччы. Оннук хомуһуннаах тардааччы этэ мин ийэм, биир да концерт кинитэ суох буолбата. Дэлэҕэ даҕаны дьон-сэргэ кинини таптаан Хомус Маарыйа диэн ааттыа дуо?

— Тукаам, оҕом сыыһа, Миитэрэй, дойдугун, сиргин-уоккун, дьоҥҥун-сэргэҕин аҕыннаххына бу хомуһу ылан тардаар, оччоҕо ахтылҕаныҥ мүлүрүйүө, санааҥ-онооҥ түһэр кэмигэр эмиэ тардаар, оччоҕо күүскэр күүс, санааҕар санаа эбиллиэ, — диэбитэ уонна сүүспүттэн сыллаан ылбыта, төбөбүн түөһүгэр ууран балайда кууһан турбута, сүрэҕин тэбэрэ мин сүрэхпин кытта бииргэ тэбэрин эт кулҕаахпынан истэн туран: «Ама ийэбин тыыннаах эргиллэн кэлэн көрсөр күннээх буолуом дуо, суох дуу?» — диэн санаа чаҕылҕан чаҕылыйарыныы күлүм гынан ааспыта.

Москва анныгар аҕыйах ый байыаннай үөрэххэ үөрэппитэ буола түһээт, стрелковай пехотаҕа анаан уоттаах сэриигэ утаарбыттара. Бастакы Белорусскай фроҥҥа Смоленскай анныгар аан бастаан уоттаах сэриигэ сүрэхтэммитим. Киһи тылынан кыайан кэпсээбэт түгэнэ этэ, этинэн-хаанынан билбит эрэ киһи ол уоттаах сэрии хайдах курдук ыараханын өйдүөн сөп. Өлөр-тиллэр икки ардыгар тыыҥҥын харыстанан булумахтаныы, дууһаҕын таҥара илиитигэр туттаран баран өлөрсүү-кыдыйсыы. Оо, аны санаатахха эчи ынырыгыан!…

Үрүүмкэҕэ арыгы куттан иһэр, бычыгыраан тахсыбыт көлөһүнүн былаатынан туора соттон баран:
— Алта ый устата сэриилэһэн бу Засижье туһаайыытыгар тиийэн кэлбиппит. Өстөөҕү улахан хоромньунан син кэннинэн чугутан, арҕаҕын диэки үүрэн испиппит. Элбэх хаарыаннаах доҕотторум сэрии толоонугар хаһан да уһуктубаттыы, уһун ууларыгар утуйан хаалбыттара. Биһиги ротабыт тыа быыһынан ытыалаһа-ытыалаһа иннибит диэки кимэн киирэн испитэ. Өстөөх ардах буулдьата аттыбытынан иҥсэлээх баҕайытык иһиирэн-куһууран ааһалларын, сыалларын булбакка ытаһалларын кулҕааҕым кытыытынан истэ-истэ инним диэки сүүрэн испитим. Өстөөх минометун снаряттара онно-манна түһэн эстэн, хара буруонан унаарыйан, сыыһы-буору кыырай халлааҥҥа дылы өрө күдээритэн таһааралларын көрө-көрө дьоммуттан хаалбатах киһи диэн санаалаах отунан-маһынан хаххаланан баран иһэбин. Арай эмискэ миигин туох эрэ сүрдээх күүскэ түөскэ саайда, ынырык охсууттан кэнним диэки тэмтээкэйдээн эрэрбин өйдүүбүн… Онтон хабыс хараҥа… Өстөөх буулдьатыгар таптаран сонно талах быыһыгар сууллан түспүппүн, төһө өр онно сыппыппын билбэппин.

Арай өйдөнөн кэлбитим илиим-атаҕым хамсаабат гына көһүйэн хаалбыттар, тыыннахпына түөһүм иһэ хаҥас өттө сүрдээх ыарыылаахтык бобута туппахтыыр, тыыммын хаайар. Улахан эрэйинэн нэһиилэ тиэрэ эргийдим, хаҥас окумалым ыарыыта сүрдээх, илиим былаат курдук, тугу да билбэт. Уҥа илиим, атаҕым сыыйа үөрэнэн хамсаан бардылар. Сэниэ суох, тамаҕым дэлби хаппыт, уу иһиэхпин олус баҕарабын. Бааһыран сытарбын, дьэ, өйдөөтүм. Айаҕым иһигэр, ким эрэ хойуу хааһыны симпитин курдук туох эрэ бүөлүүр баар, тыынарбар олус мэһэйдиир, силлээн көрдүм, тахсыбат, хаҥас ойоҕоһум ыарыыта эбии сүрдэннэ. Айахпар илиибин батары биэрэн били хааһы курдукпун хостоон таһаарбытым бөлүөх хаан эбит. Талах лабаатын быһа тардан ылан айахпар симэн, ону эрийэн син балачча ыраастаатым, тыынарбар ама курдук буолла.

Талах быыһыттан бэрт эрэйинэн нэһиилэ сыыллан таҕыстым, эргиччи көрө сатыыбын, ким да суох. Дьоммун ыҥыран хаһыытаан көрөбүн, испиттэн саҥам тахсыбат. «Оо, өлөр-хаалар күнүм үүммүт эбит буоллаҕа, манна өлөр ыйаахтаах эбит буоллаҕым, дьэ, абаккам да буолар эбит! Манна өллөхпүнэ суор-тураах аһылыга буолабын, уҥуоҕум кырамтата буорга кистэммэккэ, муоҕунан бүрүллүөх бэйэтэ буоллаҕа», — диэн араас санаалар киинэ лиэнтэтин курдук элэҥнээн аастылар. Бааспын тутан көрөөрү уҥа илиибин түөспэр илдьэбин, туох эрэ бөлтөркөйгө илиим иҥнэ биэрэр. Бай, ийэм бэлэхтээбит хомуһа дии! Бэрт эрэйинэн гимнастеркам сиэбиттэн хатан хаалбыт хаантан хоҥнорон мас хаалаах хомуспун хостуубун. Арай көрбүтүм буулдьа хомус мас хаатын тоҕо көтөн ааспыт суола көстөр. Хомус хаатын арыйабын, өстөөх буулдьата хомус биһилэҕэр таппыт, биһилэхтэн халыйан окумалым диэки салаллыбыт, төттөрү өттүгэр халыйбыта буоллар сүрэхпин таарыйара хаалбыт. «Оо, ийэм барахсан, төһө да ыраах Сахам сиригэр сырыттаргын, кэм да миигин быыһыы, араҥаччылыы сылдьаҕын. Эн бэлэхтээбит хомуһуҥ мин олохпун быыһаата, хомуһуом, эн баар буолаҥҥын мин тыыннаахпын?» — дии-диибин хомуһум биһилэҕин хомуллубут сириттэн уураан ыллым.

Күөх оту үргээн ылан хаанын-сиинин кылбаччы ыраастаатым уонна аргыый уоспар даҕайан хомуспар оонньоон барабын. Оонньоон истэҕим аайы күүспэр күүс эбиллэн, өйүм-санаам сырдаан, сайдан иһэр. Харахпын быһа симтэхпинэ төрөөбүт алааспар баар курдукпун… Сайын кэлбитин биллэрэн кэҕэ кыылым кэрии тыаҕа этэн чоргуйар. Былыта суох ыраас халлааҥҥа күөрэгэй чыычаах барахсан дьирибинии-дьирибинии көй ыраас салгыҥҥа ыллаан дьурулутар, күөлүгэр үөр хаас түһээри эргийэ көтө сылдьан халаахтаан халлыгыраһаллар. Күһүҥҥү дьыбардаах сарсыарда тоҥ буорга аҕам атын туйаҕын тыаһа, бултаан-алтаан дьиэтигэр тиэтэйэ-саарайа айаннаан иһэрэ иһиллэргэ дылы. Самаан сайын ыһыах киэһэ күн кытара киириитэ, сөрүүн түһүүтэ Ыһыах дьоно олоҕу, тапталы уруйдаан-айхаллаан оһуокай этэллэрэ кулҕаахпар субу баардыы иһиллэргэ дылы буолла. Ол онно сөбүлүү көрөр кыыһым Туйаарам оһуокайга үҥкүүлээн тэбэ сылдьара, үөрбүт-көппүт сирэйэ, кыратык бычыгыраан тахсыбыт көлөһүнэ кинини ордук киэргэтэн биэрэллэрэ. Оччотооҕу оҕолор, биһиги, симик тапталбыт…

Ол олорон эмискэ мас тостор тыаһын истэ биэрдим. Тыын-тыыҥҥа харбас, автомаппын сулбу тардан ылбыппын бэйэм да билбэккэ хааллым, тыас хоту туһаайдым. Арай көрдөхпүнэ мас быыһынан икки киһи барыҥныыр, сыалбар киллэрэн, элбэрээкпин эрэ төлө тардарым хаалла. Эрэллээх доҕорум автоматым аккаастаабатын бэркэ диэн билэбин. Биһи, сахалар, сааҕа киһилии сыһыаннаһабыт, мэлдьи көрө-харайа, сууйа-сото сылдьааччыбыт. Атаакаҕа киириэм иннинэ автомаппын кытта сахалыы кэпсэтэн: «Эрэллээх доҕоруом, эн эрэ миэхэ бааргын… Көрдөһөр көрдөһүүм, ааттаһар ааттаһыым биир эрэ – ыксаллаах кэмҥэ аккаастаама, харыма диэн эрэ… Сөп! Уоннааҕытын мин бэйэм быһаарыам. Өйдөөтүҥ. Доҕорум эрэ буолларгын үрүҥ тыыммын өрүһүйээр, хара тыыммын харыстаар», — диэн имэрийэн-томоруйан баран автомаппын кэтэҕиттэн уураан ылааччыбын. Өйдөөн көрбүтүм төбөлөрүгэр туох эрэ маҥан бааныылаахтар, сотору-сотору төҥкөннөһөллөр. «Хайдах-хайдаҕый, хараҕым иирэр дуу, тугуй?» — диэммин симириктии-симириктии хаттаан өйдөөн-дьүүллээн көрбүтүм биир дьахтары кытта хоройо улаатан эрэр кыыс оҕо тэллэйдии сылдьаллар эбит.

Үөрүүбүттэн уҥуоҕум халыр босхо барда, олоро биэрдим да, пилоткабын устан далбаатыыбын: «Эй, помогите, люди добрые, я свой, советский раненый солдат», — диибин. Аны куттанан төттөрү сүүрүөхтэрэ диэн дьааххана саныыбын, оччоҕо мин сир икки, халлаан икки ардыгар хаалан киһи буолбаппын бэркэ диэн билэрим. Дьонум мас кэннигэр түһэн саһан хааллылар. Ууга-уокка түһүү буолла, хайдах гыныахха, тугу тобулуохха? Ээ, ыллыахха. Ханнык ырыаны? «Катюшаны» харса суох ыллаан киирэн бардым. Билэрим эрэ биир күппүлүөт, онтубун хаста да хатыылаатым быһыылааҕа.

Балачча буолан баран дьонум иһэллэрэ көһүннэ, аҕамсыйа барбыт дьахтар бастаабыт, кини кэнниттэн кыыһа иһэр, сэрэнэ-сэрэнэ аргыый чугаһаан кэллилэр. Миигин көрөөт соһуйан чугурус гына түстүлэр, сэрэйдим: сирэйим-хараҕым олоруута кинилэргэ маарыннаабат буоллаҕа. «Я советский солдат, раненый, свой», — дии-диибин пилоткам сулуһун, автомаппын уонна бааспын ыйан көрдөрөбүн. Дьэ, итэҕэйдилэр быһыылаах. «Бэйэҥ хаамар кыахтааххын дуо?» — диэтилэр. Мин, хайыыр да кыаҕа суох киһи, сөбүлэһэн төбөбүн кэҕиҥнэтэбин. Икки окумалбыттан ылан туруораары гыммыттарыгар ынырык ыарыыттан өйбүн сүтэрэн охтон түстүм.

Арай уоспар инчэҕэй биллэр, утаппыт киһи убаҕас эрэ буоллун, кууран хаалбыт тамахпын илитэбин: «Бу өлбөт мэҥэ уутунан миигин ким хатаҕалыырый?… Ийэм уонна ким буолуой…» Харахпын аспытым — түһээн да баттаппатах кэрэ бэйэлээх белорусь омук кырасаабыссата сугун курдугунан күп-күөҕүнэн көрбүтүнэн миэхэ куруускаттан айахпар уу иһэрдэ олорор эбит. Дуоһуйа уу иһэн баран балайда саҥата суох олордубут, таах олоруохтааҕар эр киһи буоларым быһыытынан кэпсэтиини урут саҕалыыбын:
— Аатыҥ кимий?
— Шура.
— Мин Миитэрэй диэммин. Саха сириттэн сылдьабын. Эн билэҕин дуо Саха сирэ ханна баарын?
— Билэбин. Географияҕа үөрэппиппит.
— Хаһыс кылааска үөрэнэҕин?
— Ахсыһы бүтэрбитим.
— Ийэҥ ханна барда?
— Дэриэбинэҕэ. Ат аҕала, эн сатаан хаампаккын дии, ол иһин.
— Эн музыканы төһө сөбүлүүгүн?
— Сөбүлээн. Кыратык балалайкаҕа оонньуубун.
Хомуспун таһааран киниэхэ көрдөрөбүн уонна:
— Шура, көр эрэ. Бу биһиги, сахалар, музыкальнай инструмеммыт. Аата хомус. Эйиэхэ оонньоон иһитиннэрэбин дуо? — диэн ыйытабын.
— Чэ, оонньоо.
Хомуспар сыыйа оонньоон барабын, күөрэгэйдээн баран бүтэбин.
— Мин эн хомуһуҥ тыаһын истибит эбиппин.
— Ханна?
— Тэллэйдии сырыттахпытына, арай, күөрэгэй ыллыыр. Ханна ыллыыр буоллаҕай диэн көрө сатаабытым да, ханна да суоҕа. Биһиэхэ күөрэгэй ыллаабатаҕа ыраатта, сэрии буолуоҕуттан ыла. Онтон билбэт ырыам матыыба тыаһаабыта. Ол аата мин ити эн оонньуургун истибит эбиппин.
— Биһи сэриилэрбит хайа диэки ааспыттарай?
— Иллэрээ күн арҕаа, немец арҕаҕын диэки.

Сотору тыа быыһынан тэлиэгэлээх ат иһэрэ көһүннэ.
Ити курдук ый аҥаара кэриҥэ кинилэргэ эмтэнэн атахпар уйуттар буолбутум кэннэ санчааска тиэрдэллэр. Мин бу боростуой белорусь дьахтарыгар Мария Васильевнаҕа уонна кини кыыһыгар Шураҕа махталым муҥура суох. Кинилэр миэхэ оҥорбут үтүөлэрэ мин тыыннааҕым тухары умнуллуо суоҕа. Сэрии бүттэҕинэ, өскөтө тыыннаах буоллахпына, хайаан да охсуллан ааһыам диэн бигэ тылбын биэрбитим. Үтүө ат биир кымньыылаах, үтүө киһи биир тыллаах.

Шура аҕата уонна бииргэ төрөөбүт убайа сэрии саҕаланыытыгар армияҕа ыҥырыллан барбыттар уонна күн бүгүнүгэр диэри туох да сурах-садьык суох, тааһы ууга бырахпыттыы сүппүттэр. Тыыннаахтара буолуо, эргиллиэхтэрэ диэн бэйэлэрэ бэйэлэрин уоскутуналлар, ээр-сэмээр айан суолун диэки харахтарын куруук быраҕа сылдьаллар, эрэллэрин сүтэрбэттэр.

Дьэ, ити курдук сэриини өстөөх арҕаҕар Берлиҥҥэ түмүктээбитим. Иккитэ кыратык бааһыран госпитальга эмтэнэн, үтүөрэн, тыыннаах киһи эппит тылбар туран, бу Засижьеҕа кэлбитим уонна икки эдэр сүрэх таптал уотугар сириэдиччи умайан, көрөргүт курдук ыал буолан, элбэх оҕолонон-урууланан быр-бааччы олорон, үлэлээн кэллэҕим дии, — диир уонна Шуратын диэки ыраас таптыыр хараҕанан имэрийэ көрөр. — Шура, били мин параднай таҥаспын аҕалан хаан уруу бырааттарбар көрдөр эрэ.

Александра хостон түөһэ килэгир уордьанынан, мэтээлинэн килэрийбит-халарыйбыт пиджагы сыа-сым курдук тутан таһааран олоппос өйөнөрүгэр кэтэрдэ уурар.

-Бу биһиги дэриэбинэбититтэн үс километр тэйиччи Петровка диэн дэриэбинэ баар, онно бырааттыы могилаҕа икки саха саллаата көмүллэн сыталлар. Биирэ Бүлүү ньургун уола, саха чулуу снайпера Дмитрий Гуляев уонна биир дойдулааҕым, Мэҥэ-Хаҥалас, Моорук нэһилиэгиттэн хорсун сэрииһит, пулеметчик Павел Апросимов. Төрөөбүт дойдубун олус аҕыннахпына, санаам-оноом түстэҕинэ, Кыайыы күнүгэр хайаан даҕаны онно тиийэн сибэкки дьөрбөтө уурааччыбын, сахаттан чугас дьонум кинилэр эрэ. Кинилэри ахтан-санаан, саллаат сүүс грамын үһүөн көтөҕөөччүбүт, хомуска оонньоон иһитиннэрээччибин. Санаабар, кинилэр миигин истэргэ дылылар, сахалыы дуоһуйа кэпсэтээччибит, тыыммын таһаарабын…

— Хайа-аа, алта чаас буолан эрэр дии, кулуупка Конституция күнүгэр аналлаах концерт буолуохтаах, хойутаары гыммыппыт, хомунан бара охсуоҕуҥ, — диэн Миитэрэйбит биһигини тиэтэтэр.

Кулуупка баран иһэн Миитэрэйбит көрсүбүт сэлиэнньэ олохтоохторун кытта биһигини билиһиннэрэр, киэн тутта биһигини кэпсиир-ипсиир. Тиийбиппит концерт хайыы үйэ саҕаламмыт, дьон бөҕө мустубут, олорор миэстэ суох. Киирэн кэннэки эрээт кэтэҕэр истиэнэҕэ өйөнөн турунан кэбиһэбит, концерт көрөбүт. Арай ол турдахпытына курбуу курдук уҥуохтаах дьахтар тоһугурайан, ыппыт охтуу чопчу биһиэхэ кэллэ, дорооболосто, бырааһынньыгынан эҕэрдэлээтэ.

— Миитэрэй, бырааттарыҥ бу тураллар дуо? Биһиги истибиппит Москваҕа артыыс үөрэҕэр үөрэнэллэр үһү диэн. Этэрбэс араадьыйата биһиэхэ үчүгэйдик үлэлиир, сэлиэнньэбит кыраката бэрт буоллаҕа дии, аныгы үйэҕэ киһи кулгааҕын ким да кыайан саба туппат. Биир көрдөһүүлээхпин, концерпыт нүөмэрэ аҕыйах, нүөмэр биэриэххит дуо? Күн аайы биһиэхэ Москваттан ыалдьыттар кэлбэттэр, буолаары буолан артыыс идэтигэр үөрэнэр дьон.

— Эрдэ этиэ этигит буоллаҕа дии, тугу эмэ бэлэмнэниэ этибит. Бэлэммит суох, — диэн культурнайдык аккааспытын биллэрдибит.
Онуоха Миитэрэй:
— Биирдэ кэлэн баран аккаастана сылдьыаххыт дуо? Саха оҕуһун мииннэ да ырыаһыт, уонна хайдах артыыс буолаары гынаҕыт? Сахалар хайдах этибитий! Олохтоох дьон көрдүннэр. Валентина, кытталлар, кытталлар. Сахалар ааттарын түһэн биэримэҥ, — диэн үөс-батааска биэрбэтэ, барытын бэйэтэ быһаарда.

— Убаай, хомустааххын дуо? Арай хомус тардан көрбүт киһи, — Бүөккэ убайыттан ыйытар. Бүөккэ — биһиги студиябыт бастыҥ хомусчута, оскуолаҕа үөрэниэҕиттэн тардар.
— Баар, баар бөҕө, мин сибилигин, — диэт, сүр чэпчэкитик дьиэтин диэки тиэтэйэ-саарайа сүүрэ турда.

Биһиги сыана кэтэҕэр бэлэмнэнэр хоско тиийэн, тугу толоруохха сөбүн былааннана олордубут. Мин Герой Попов туһунан ырыаны толоруох буоллум. Бүөккэ «Морзянканы», урут, оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан ити ырыанан оройуоҥҥа хаста да дипломант буола сылдьыбыт уонна иккиэн «Одинокая гармонь» диэн ырыаны икки куолаһынан дуэттыах буоллубут, хата, дьолго, вокалга үөрэппит ырыабыт. Хомуспут көһүннэҕинэ Бүөккэ хомустуох буолла. Былаан кытаанах эрээри, туолара-туолбата бэйэбититтэн тутулуктаах.

Сотору соҕус Миитэрэйбит аҕылаабытынан, көлөһүнэ сарт түһэн, хараҕа уоттанан, сүргэтэ көтөҕүллэн, күлэн мичийбитинэн киирэн кэллэ:
— Баар, баар! Буллум. Параднай көстүүмүм сиэбигэр уктааччыбын, онно сытаахтыыр эбит, хомуһум барахсан…
Долгуйбута өтө көстө сылдьара, салҕалас илиитинэн дьөлө ытыллыбыт хаатын арыйан, хомуһун хостоон Бүөккэҕэ уунар:
— Бу баар, тардан көр эрэ…

Бүөккэ ылан оонньоон көрдө, хомуспут дэҥ-дэҥ тыла ойоҕоһугар охсуллан тардырҕаан ылар эбит. Бүөккэ араастаан тута-тута оонньоон көрдө да, тыаспыт син биир баар, сүппэт. Онуоха сырдыкка тиийэн хомус тылын кыҥаан көрдө, тылын тарбаҕынан тарда-тарда кулҕааҕар иһиллиир, соннук ойууннаан син итэҕэһин булла быһыылаах. Кулууп сэбиэдиссэйиттэн өтүйэ көрдөөн ылан, дьиэни сылытар-ититэр тимир батарея үрдүгэр ууран уһаммытынан барда, сороҕор күүскэ саайан ылар, сороҕор аргыый бигээн табыгыратар, балайда эриһэн иннин ылла, тардан көрбүтэ хос тыас сүппүт. Бука бары ыарахан таһаҕастан быыһаммыт киһилии үөһээ тыынабыт. Хомус чөлүгэр түстэ, оонньуур кыахтанныбыт.

— Хайа бэлэмҥит дуо? Билигин эһиги нүөмэргитин биллэрэбин, онон концерпыт түмүктэнэр, — диэт, кулууп сэбиэдиссэйэ сыанаҕа тахсан микрофоҥҥа чоргуйда:

— Москва куорат театральнай институтун студеннара, биһиги сэлиэнньэ олохтооҕо Андреев Дмитрий Михайлович бырааттара, ыраах Саха сириттэн кэлбит ыалдьыттар эһиги иннигитигэр! — диэтэ.

Бырааһынньыгынан эҕэрдэлээн баран ырыа сахалыы буоларын быһыытынан ис хоһоонун быһаардым. Мин биир дойдулааҕым Федор Кузьмич Попов бу эһиги өрүскүтүн Днепри биир бастакынан харбаан туораан, өстөөх пулеметын былдьаан ылан, утары күүстээх уоту аһан, биһиги сүрүн сэриилэрбит туоруулларыгар кыаҕы биэрбитин, ити хорсун быһыытын иһин киниэхэ Советскай Союз Геройун аата иҥэриллибитин туһунан кэпсээн баран: «Днепр тымныы долгуннарын…», — ырыабын тардан кэбиһэбин. Олохтоохтор, арааһа, быраата дии санаатылар быһыылаах, ытыстарын тыаһын харыһыйбатылар. Онтон Бүөккэ тахсан «Морзянкатын» киһи дууһатын тутуох сыыйан кэбистэ, бу да сырыыга дохсуннук таһыннылар. Онтон иккиэн «Одинокая гармонь» ыллаатыбыт.

Бүөккэ хомуһун көрдөрө-көрдөрө хомус биһиги, сахалар, дорҕоон таһааран оонньуур тэрилбит буоларын, убайа Миитэрэй сэрии былаһын тухары сүтэрбэккэ сүрэҕин туһугар сиэбигэр уктан илдьэ сылдьыбытын кэпсээн баран хомуска хас да матыыбы оонньоото, бүтэһигин күөрэгэйинэн түмүктээтэ.

Бүтэрин кытта ытыс тыаһа өрө хабылла түстэ, үстэ-хаста тахсан сүгүрүйэн тоҥхоҥноотубут. Онтон өй ылан, убайбытын Миитэрэйи үөһээ сыанаҕа ыҥыран таһаардыбыт. Убайбыт биһигини кууһан ылла, харса суох сыллаа да, сыллаа буолла, үөрүүтүттэн хараҕын уутун илиитин таһынан киэр соттоот, микрофоҥҥа тиийдэ:

— Мин саха буоларбынан киэн туттабын. Саха кэнчээри ыччата саха аатын түһэн биэрбэтэ. Төрөөбүт төрүт тылбын, сахалыы ырыаны истэммин улаханнык уйадыйдым, дуоһуйдум. Өссө саамай дьолум — бу сыллар тухары бэйэбиттэн араарбакка илдьэ сылдьыбыт бэйэм хомуһум тыаһын туораттан иһиттим, истээри истэн быраатым Бүөккэ толоруутугар. Хомус барахсан сайдыбыт да эбит, оонньуур маастарыстыба үрдээбит да эбит. Сөрү диэн сөхтүм, бэри диэн бэркиһээтим. Хомус тыаһын истэ олорон чыпчылыйар түгэҥҥэ төрөөбүт дойдубар баран кэлбит курдук сананным. Төрөөбүт төрүт буор ахтылҕана күүстээх да буолар эбит. Бырааттарыам, эһиэхэ сиртэн халлааҥҥа диэри барҕа махтал, бу хомуһу миэхэ ийэм бэлэхтээбитэ, ону эйиэхэ, эдэр киһиэхэ, бырааппар Бүөккэҕэ, бэлэхтиибин. Билигин мин кырыйдым, миэхэ манна таах сыппатын. Хомус ыллыыр аналлаах, ыллаабатаҕына кини муунтуйар, буомурар. Эн кинини ыллат, дьүрүһүт, дьон-сэргэ сүрэҕин долгут-өрүкүт, кини анала ол буолар. Мин дьолум — бу хомуһум. Бүөккээ, быраатыам, аны эн дьолгун бул. Хомус тыаһыырын тухары саха аймах сайда туруоҕа, хомус ыллыырын тухары киһи киэнэ кэрэмэстэрэ үүнэ туруохтара. Хомус аан дойдуну ситимниир, төрүт уускун төрүттүүр.