Ол түгэн уораана. Сэһэҥҥэ киирии тыл
Ааптартан
Бастакы уус-уран кинигэбин абаҕам Тимофей Дмитриевич Гуринов (1925-1945) уонна таайым
Савва Ксенофонтович Федотов (1918-…) сырдык кэриэстэригэр аныыбын
Мин кинилэри көрбөтөҕүм — Дьылҕа Хаан ыйааҕа оннук. Эдэркээн бэйэлээх дьон дойдуларын көмүскэлигэр турунан, биирдэрэ уот будулҕаҥҥа сураҕа суох сүппүтэ, иккистэрэ дойдутугар быстар аҥаара тиийэн кэлээт, күн сирин сырдыгыттан маппыта…
Кырыыстаах сэрии толуга олус даа ыарахан эбит… Ону билигин, этэргэ дылы, эт мэйиибинэн дьэҥкэтик өйдүүбүн. Оттон эппинэн-хааммынан, сүрэхпинэн-санаабынан өйдөөһүнүм миэхэ бэрт эрдэ иҥмитэ — билигин хас Кыайыы күнүн аайы, санаабар, оҕо сылдьан истибит эбээм кутурҕан тойуга энэлийэргэ дылы… Ол тойук оннук дириҥник олорон хаалбыт… Оччолорго дьиктиргии санаабытым — дьуохартан эбээм көнньүөрэн, сүргэтэ көтөҕүллэн кэлиэн сөбө… Билигин өйдүүбүн эбээбэр, ол мин көрөрбүнэн өрөгөй эрэ сыдьаайдаах күн, бүттэтэ суох сэймэктэммит улахан уола, сураҕа суох сүппүт сурдьа уонна да атын эмиэ оннук дьылҕаламмыт аймах-билэ чугас дьонун мөссүөннэрэ тиллэн, кини сүрэҕэр илдьэ сылдьар сырҕан бааһа көбөн-көйөн кэлэрин…
Суруналыыс, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Александр Васильевич Васильев-Көрдүгэн убайыгар Николай Васильевич Егоровка көмө-имэ буолан таһаарсыбыт “Күндэйэлэр күн сирин көмүскэлигэр” диэн кинигэлэрин бэлэхтээн турар. Бу үтүө дьоҥҥо күндү бэлэхтэрин иһин өссө төгүл махтанабын. Кинигэни хараҕым харатын курдук харыстаан уура-харайа сылдьабын, оҕолорбор булгуччу көрүҥ-ааҕыҥ диибин.
Онно Николай Егоров “Умнуллубат аналлаахтар” диэн ыстатыйатыгар маннык суруллубут:
“Эбэккэ олорбут бырааттыы Савва, Иван Федотовтар немец билиэнигэр бииргэ түбэспиттэр. Сүбэлэһэн, иккиэн күрээбиттэр. Немецтэр эккирэтэн, улам чугаһаан испиттэр. Иван атаҕар бааһырыылааҕа соллурҕаан, кыаҕа эстэн барбытыгар Савва быраатын үрдүк баҕайы хайытыллыбыт саһаан анныгар сытыарбыт уонна саһааны үрдүгэр сууллары тардан кэбиспит. “Хараҥа буоллаҕына эрэ тахсаар”, — диэн баран, немецтэри аралдьытан сүүрэ турбут. Сотору эккирэтээччилэр кэлэн ааспыттар. Онтон автоматтар тыастара иһиллибит.
Итини барытын Иван Ксенофонтович Федотов сэрииттэн кэлэн баран кэпсиирэ үһү. Кини билиэҥҥэ түбэһиэн иннинэ наҕараадаҕа түһэриллибит Кыһыл Сулус уордьанын военкомат 1968 сыллаахха туттарбыт. Оттон Савваны “Өйдөбүнньүк” кинигэҕэ “сураҕа суох сүппүтэ” диэбиттэр. Убайдарын сайыһан, 17 сааһыгар армияҕа барсыбыт бырааттара Тимофей Дмитриевич Гуринов хаста да бааһыран, уҥа атаҕа суох эргиллибит. Ол баастарыттан сылтаан, 1945 сылга өлбүт уонна байыаннай чиэстээһининэн Сунтаарга Партизаннар уҥуохтарыгар көмүллүбүт”.
Эбэн эттэххэ, абаҕам “сайыспыт убайдара” сыччах Савванан уонна Уйбаанынан муҥурдаммат — ону кинигэҕэ баар испииһэк да ырылыччы көрдөрөр. Күөгэйэр күннэригэр сылдьар дьон барбыттар. Хаартыскалартан бэйэлэригэр эрэллээх, сэргэх сэбэрэлээх, сытыы сирэйдээх-харахтаах дьон көрөллөр. Кырыыстаах сэрии турбатаҕа буоллар, элбэҕи да ситиһиэхтэрэ хааллаҕа…
Оттон олоххо дьулуур баар көлүөнэтэ эбит. Холобур, 1944 сыллаахха Арҕаа фронтан ыараханнык бааһыран кэлбит абаҕам Сунтаар күөлгэ баттыктаах сылдьан кустуура үһү. Аны, ол эргиллэн кэлээт, таптыыр кыыһын Александра Николаеваны кэргэн ылбыт, эһиилигэр кыыстаммыттар…
“Ол түгэн уораана” сэһэн саха народнай суруйааччыта Софрон Данилов “От үрэххэ” диэн киэҥник биллэр, хрестоматияҕа киирбит кэпсээнигэр олоҕуран сурулунна. Ону кытта Софр.П. Данилов олоҕун чахчылара, саллааттар суруктара, араас ахтыылар, суруйуулар уус-ураннык туһанылыннылар. Онон, “От үрэххэ” кэпсээни санаан-эргитэн ылар сэһэни кэлимник ылыныыга улахан көмөлөөх буолуоҕа.
Атын уус-уран айымньыга олоҕуран суруйуу — литератураҕа баар, тарҕаммыт көстүү. Холобур, Маргарет Митчелл аатырбыт “Унесённые ветром” диэнин (1936 с.) биһиги кэммитигэр Александра Рипли “Скарлетт” диэн романыгар салҕаабыта.
Туһааннаах айымньым 2005 сыллаахха саха норуодунай поэта И.М. Гоголев-Кындыл төрөөбүтэ 75 сылыгар ыытыллыбыт айар-суруйар сабыылаах күрэхтэһиигэ проза салаатыгар кыайыылаах буолбута, “Чолбон”, “Күрүлгэн” сурунаалларга бэчээттэммитэ, онтон 2010 cыллаахха Кыайыы 65 сылыгар “Бичиккэ” 4000 ахсаанынан тахсан бэрт хамаҕатык атыыланан бүппүтэ. Кинигэ таһын уонна ис ойууларын СӨ култууратын туйгуна, дэгиттэр дьоҕурдаах А.Н. Гоголев-Дархан Уус оҥорбута.
Сэһэн туһунан бэчээккэ хаста да суруйан тураллар. Олор ортолоругар Багдарыын Сүлбэ 2010 сыллаахха “Кыым” хаһыакка: “Арчылан бу кинигэтин мин саха кыыһыгар, дьахтарыгар гимн курдук сыаналыы аахтым”, — диэн суруйбута.
Күндү ааҕааччы, итинник быһааран туран, Эйиэхэ айымньылаах ааҕыыны баҕарабын.
Тимофей Дмитриевич Гуринов
