Сайылык Уолун «Иэйэр кутум илдьиттэрэ»
Быйыл саас айан суолугар аргыстаһан иһэр Кириэстээх нэһилиэгин айар куттаахтарын «Тымтык» литературнай түмсүү биир көхтөөх-көрдөөх чилиэнэ Надежда Румянцева – Нөнүөһэ, сып-сылааһынан симириктээн көрөн ыла-ыла: ”Күн Сиккиэрэ, эйигин «Тымтыктар» ватсаап бөлөҕөр киллэриэхпит, сылыйдаҕына айылҕаҕа тахсыахпыт, кэлээриҥ», — диэн соһуччу үөрдэн да, долгутан да турар. Күн аайы көрбөт киһиҥ итинник сылаас сыһыана бэйэтэ тапталга билиниигэ холоонноох, киһини дьоллуур ураты болҕомто.
Кырдьык, Нөнүөһэ ол эппитэ туолан, бу бүгүн Кириэстээххэ «Тымтык» литературнай түмсүү ыҥырыытынан Аллыҥаттан Елена Хатыылыын Александр Амбросьев-Сайылык Уолун бу соторутааҕыта аҕай бэчээттэнэн тахсыбыт, типография кырааскатынан дыргыйар сыттаах, үйэлээх халыҥ тастаах, энциклопедияттан эрэ сымаан, дьоһуннаах «Иэйэр кутум илдьиттэрэ» диэн кинигэтин сүрэхтэниитигэр ыалдьыттаан ааптары эҕэрдэлээн, тэҥҥэ үөрүүтүн үллэстэн кэллибит. Күн сонунун үллэһиннэххэ маннык…
Күн сарсыардаттан чаҕылыйа күлэн, тараах былыт тараҕай халлаан кылбаҕар оройун тараан, ким эрэ көстүбэт суһуоҕун таҥалайдыы өрөн, эрдэттэн үрүө-тараа, өрө таҥнары хоту-соҕуруу сүүрэкэлии көттө. Кэлэр-барар суолбутун үлэһэн, кэпсэппит массыынабытынан суһал соҕустук айаннаан, уһун тымныы ардахтар кэннэ дьол кэриэтэ тыган үөрпүт сайыҥҥы күн сандаарыйа сырдьыгынаһар сарадахтарыгар утаппыттыы умсаахтаан, истиин-тастыын тырымнаһан, тиийиэхтээх сирбитигэр кэллибит.
Нөнүөһэ, арахсыспат дьүөгэтэ Октябрина Николаевналыын ким-хайа иннигэр кэлэн, кулуһуҥҥа чугуун хобордооххо алаадьы астаан лаһыйа, былыргы 19-с үйэтээҕи алтан сылабаары таптаан имэрийэн көрө-көрө, чэй өрөөрү түбүгүрэн тула көтөн, мичилиһэ сылдьаллар эбит.
Сотору буолаат, сыр-мыр «Тымтык» литературнай түмсүү чилиэттэрэ бары муста түстүлэр. Үөрүүлээх тэрээһини олохтоох библиотека үлэһитэ, «Тымтыктар» тутаах киһилэрэ Людмила Афанасьевна, туруоруммут соругар үтүө суобастаахтык сыһыаннаһар, дьон сөҕүрүйбэт талааныгар ааспат-арахпат сөҕөр санаатын үрдүктүк тутан, өрүү өйүүр, кыһаллар чинчилээх, чиккэ үлэһит, эрдэ бэлэмнээн суруйбут торумун быһыытынан саҥаран-иҥэрэн барда:
— Поэзия өйдөбүлэ төһөнөн дириҥник киирэҕин да, соччонон кэҥээн иһэр. Хоһоон тыла бэйэ-бэйэтин кытта дьүөрэлэһиитигэр — кини күүһэ, айымньы буолар кыаҕа сытар. Суруйар дьон бэйэлэригэр ирдэбиллээх буолаллар. Хоһоон ууһун-уранын чочуйан, нарылаан, көннөрөн биэрэллэр, силигэ ситтэ дии санаатахтарына ааҕааччыларга кэһии гынан утары ууналлар.
Александр Амбросьев-Сайылык Уолун төрөппүт аҕатын Ксаверий Амбросьев аатынан Кириэстээх ыһыахтыыр пааркатыгар хатыҥ, бэс, харыйа бэйэ-бэйэлэрин мэһэйдэспэккэ, эйэ-дэмнээхтик булкуһа үүммүт, аарыма улахан мастар күлүктэригэр толору астаах уһун остуол тула хас биирдии киһи сайыҥҥы күн куйаас сыралынан угуттаммыт ис куттарын сырдыгын, сылааһын истиҥ тыына эҕэрдэ тылларга тылла, тыга, дьиримнии оонньоото.
Баян харахтарын тыаһатан эр киһи намыын куолаһа намылхай ырыа ыллаан, үөһэ үрдүк халлааҥҥа көтөр толомон дорҕоон алыптаах дьүрүскэнэ унаарда. Хомоҕой хоһоон ааҕылынна.
Эдьиэй Дора: кырдьаҕас киһи Аар айылҕа кэриэтэ буолар, — диэбитин санаан кэлэбин.
Аттыбар олорбут 87 сааһыгар сылдьар Сайылык Уолун ытык-мааны, төрөппүт күндү киһитэ, билигин даҕаны кэрэ сэбэрэтин сүтэрэ илик Александра Прокопьевна, оҕотун ситиһиититтэн атаҕа сири билбэт буола үөрэн, ийэ сүрэҕэ сэмэй, намчы бэйэлээхтик Ийэ Айылҕа кэриэтэ тулатын сэмээр хатыҥ сэргэх сэбирдэхтэриниин тэҥҥэ эҕэрдэлээн суугунаһа, тапталынан иилии эргийэ, анабыл хоһоонун ааҕан иһитиннэрдэ:
Улахан уолчааным
Аҕаҕын утумнаан,
Хоһоонуҥ хойуутуон,
Ол иһин эйигин айхаллаан
Аҕыйах тылынан этэбин:
Сулуһуҥ суугунаан ылырыан,
Харыйаҥ, хатыҥын хамныырыан,
Айылҕа аймаҕыҥ аатыттан
Уостубат тапталы санаппыт.
Ый кытта ыраахтан ыҥыран
Ырыаҕа, тойукка уһуйбут,
Сайылык самыыра суурайан
«Сайылык Уола» диэн ааттаабыт…
Александр Амбросьев-Сайылык Уола: «Кинигэ ситэрэ-хоторо элбэх үлэттэн тахсар эбит, иккис кинигэбин ийэбэр аныам, кини суруйбут хоһооннорун киллэртиэм, оттон үһүспүн аҕабар аныам. Бары билигин бэлэм кэриэтэлэр», — диэтэ.
Александр хоһоон алыптаах умсулҕаныгар ылларыыта 2014 сылтан кэргэнэ Ия Валерьевна ватсаапка түбэһиэх хоһоон бөлөҕөр киллэрэн кэбиһиэҕиттэн, онно түөртүү устуруокалаах хоһоон суруйан күрэхтэһэ сылдьан саҕаламмыт. Ол бөлөххө Кириэстээхтэн айылҕаттан айдарыылаах мындыр киһи Марианна Васильева-Умтичаана баар буолан кинини тахсыбатын курдук өйөөн-сүбэлээн көмө буолбут. Билигин биллэр ааттар: Ымыы, Саһарҕа, Сыралыма, Күндү уо.д.а. эмиэ бааллар этэ.
Быыһыгар, ырыа ылланар кэмигэр мин Октябрина Николаевналыын бытаан үҥкүүгэ илии-илиибититтэн тутуһан эргийэн ыллыбыт. Арай өйдөөбүтүм: киһим түү кэриэтэ чэпчэкитиин, ытыспар эрэ олоро сылдьар курдук. Кырдьык даҕаны, киһи санаа хаата. Санааҥ ыраас, сырдык буоллаҕына, бу маннык көтө-дайа сылдьарыҥ чахчы.
«Иэйэр кутум илдьиттэрэ» кинигэ бастакы илииһигэр «Санаам көстөр ойуулара» диэн төбөлөөх хоһооннор тиһиликтэринэн саҕаланар.
Дьокуускай куораттан анаан-минээн ыҥырыллан кэлбит «Тымтык» айар куттаах чилиэнэ, биир дойдулаахтара Сергей Семенов-Сэгэй, куоракка быйыл бэчээттэнэн тахсыбыт, нарын-намчы ааттаах “Тапталы туойуоҕум” кинигэтин кэлбит дьоҥҥо бэлэх уунна.
Күнүскү күн көй салгыныгар уу-нуурал уһунна, тутуллан турар эйгэ чарааһаан, иһийэн-иһиллээн бу тула чөрбөҥнөөтө. Айылҕа уонна киһи бэйэ-бэйэтин кытары биир тылынан кэпсэтэр кэриэтэ буолла. Бэл, мэник сиккиэр, дьон кэпсэтэр саҥатын чуумпуран, иһийэн-иһиллээн ыла-ыла, сэмээр тула көтө сырытта. Марианна Васильева-Умтичаана, сөп буола-буола тыйыс санаа кымньыылыыр чыпчаххайынан тобулу көрөн ылар харахтара төгүрүк күн буола көстүбэт мичээригэр сүтэн ыла-ыла, устунан ууллан, тыл, эбэтэр уот туһунан бэрт чопчутук сыыйан саҥа таһаарда: «Уот умайара эмиэ тыастаах буолар ээ», — диэтэ. Онуоха чуҥкунуур чуумпу туллубат кулукутун туура тэбэр сытыыканнаах тыллаах-өстөөх уус тыл уран ууһа, кэрэ тыл кэхтибэт кэрэһитэ Сайылык Уола: «Хас биирдии хоһоон бэйэтэ туспа, ураты уран дорҕоонноох, оннооҕор тыҥкыныыр тыастаах улуу чуумпу чуҥкунуур дорҕооно курдары дьайар тойуга кулгаахха куугунааччы эбээт»,- диэн эбэн биэрдэ.
Александр Амбросьев-Сайылык Уолун «Иэйэр кутум илдьиттэрэ» кинигэтэ саха тыллаах ааҕааччыга, Сунтаар улууһун айар куттаахтарын түмсүүлэрин ортотугар сандаара түспүт, угуйар уоттаах сулус буолан умсугутар, киһи ис кутун байытар, сайыннарар күүстээх биир дьоһуннаах бэлэх буолуо диэн эрэнэбин.
Бары барыта бүтэр уһуктаах.
Көһүппэтэх өттүттэн дьоһун кинигэ бэлэхтэтэн, киһи санаата туох эрэ көстүбэт барҕа баайынан байбыт-сайдыбыт курдук буолла. Таптыыр киһиэхэ кэлэн олох кистэлэҥ кэрэтин сэрэниин-сэрэнэн сэгэтэн, тугу эрэ күндүнү билбит, булбут курдуккун. Оо, бу күндүнү сүтэрбэтэх, мыымматах эрэ киһии… Ити киһи киһиэхэ киһилии сылаас сыһыана буолар.
Кириэстээх нэһилиэгин айар куттаахтарын «Тымтык» литературнай түмсүүтүгэр барҕа махтал тылларын хаалларан дьиэлиибит. Барарбытыгар, Александр Амбросьев-Сайылык Уола уонна кини кэрэ аҥара, хоһооннорун музата — буспут дьэдьэн курдук тэтэркэй имнээх элбэх саҥата суох, намылыйбыт-наскыйбыт эдэр дьахтар Ия Валерьевна тапталларын бэлиэтин уостубат уоттаах, бэриниилээх туоһулара — күөх халлааҥҥа куба маҥан былыттар буолан нуоҕаҥнаһа-далбаатаһа уһуннулар…
Ааммын аһан таһырдьа тахсааппын кытары, биир түүҥҥэ бэлиэр ахта охсубут сайыҥҥы салгын ип-итии иэйиилээх уоһунан сыста түһэн, ыга кууһан, сирэйбин-харахпын бүттэтэ суох сыллаан-уураан, дуоһута үөрдэн, тумнара сыһар. Гарааһым кэннигэр дьылыгырас уҥуохтаах эдэр хатыҥ ыһыахха бараары симэммит халадаай таҥаһын кылгас тэллэҕэр кыыһа кытарбыт санаа тэбэнэттээх хараҕа элэҥнээн ааһар. Ону көрөн, сиргэ тиийэ кэриэтэ намылыйбыт-наскыйбыт дьиэм аттыгар турар сааһырбыт хатыҥ, тугу эрэ өйдөөн, баараҕай баай таһаатынан дөрүн-дөрүн “ибир” гынан сайбалдьыйа-сандаарыйа күөгэйэр. Харыйа тумул быыһыгар сарсыарда аайы тахсар күнү көрсөр көй- чыычаах ырыата бып-бырылас, бып-бычыгырас…
Харахпар ыһыахха анаммыт судургу оҥоһуулаах уһун сандалы нөҥүө чох хара баттахтаах, хараҥа ачыкылаах, күүстээх санаанан, бигэ тылынан кутуллан кэҕийэн-кэпсээн барыах мүлдьү бөҕө сыҥаахтаах, истиҥ санаа иэйэр сылаас мичээр сарыаллаах, кэтит дараҕар сарыннаах, модьу-таҕа илиилээх-атахтаах бөдөҥ-садаҥ саха дархана, аттыгар уу курдук унаарыйбыт, сардаана буола кыыспыт, чахчы даҕаны дьол чороонун уохтаах утаҕын амсатан умсугутуох, уйулҕа уоскуйар, айылгы арчыланар далбар хотуна, саҥарбатар да сардаҥанан ыһыахтана, кэпсээбэтэр да күннүү күлэ-үөрэ, талбаарыйа-талаарыйа олордо. Кинилэр Александр Амбросьев-Сайылык Уола уонна кини кэргэнэ Ия Валерьевна. Бу дии, чахчы Сайылык Уолун олоҥхоттуттан илэ-бааччы тахсан кэлбит курдуктар. Таптыыр-таптатар киһи төһөлөөх кэрэний, ити дьэ.
Сүрэхпэр туох эрэ ааспат-арахпат, бүтэр уһуга көстүбэт нарыы-нарын ырыа тыла дьиэрэйэр.
Ити хас биирдии киһиэхэ баар Кэрэни, киниэхэ тиэрдэр дьүрүскэн ырыа алыптаах айанын суолугар сирдээн, сиэтэн киллэрэр Сайылык Уолун бэлэхтээбит кинигэтэ арыйыам да инниттэн кистэлэҥ күүстээх ойууларын өҥө-түүтэ сайа тыынар санаа дьикти дьэргэлгэнинэн дьирибинии-дьиримнии оонньуур. Хайаан маннык кэрэни аҥаар кырыытыттан тиэрэ тардан, тоҕо кэһэн батыччахтаан бырдаҥалаан барыллыай. Кэбиис, кэбис сыыйа-баайа ис туругум, үс кутум кырылас кымыс сайыҥҥы үкэр куйааһыгар сырдьыгыната-сырылата көөнньөрөн-кыынньаран баран, минньигэс хаһааспын утаппыттыы ыймахтыам турдаҕа…
Нөнүөһэ, Сайылык Уола ыллыыр.
«Тымтык» түмсүү чилиэннэрэ. Сергей Семенов-Сэгэй баяҥҥа оонньуур, Климентий Ильич Николаев ыллыыр.
Аллыҥаттан Елена Хатыы, Күн Сиккиэрэ
Александр Амбросьев -Сайылык Уола, Сэгэй, Людмила Афанасьевна
Айылҕаттан айдарыылаах Марианна Васильева-Умтичаана эбээн тылынан ыллыыр
Эйэлээх-иллээх дьиэ кэргэн Галина, Альберт Даниловтар
